گونه‌شناسي حياط و نظام استقرار فضاهاي پر و خالي در معماري بومي خانه‌هاي قاجار (مطالعه موردي: خانه‌هاي بافت تاريخي شهر اردبيل)

بر اساس آثار به‌ جاي‌ مانده از خانه‌هاي كهن تاريخي كه از هزاره‌ هاي ششم پيش از ميلاد به بعد در بسياري از نقاط ايران وجود داشته‌اند؛ هر خانه به‌طور معمول از دو بخش، يكي فضاي ساخته‌شده و محصور و ديگري فضاي باز (حياط) تشكيل مي‌شد. نقش پديده‌هاي جغرافيايي و محيطي در شكل‌گيري فضاي باز يا حياط خانه‌ها آشكار است؛ ولي معماري مسكوني هر دوره‌اي با تغييرات نيازها و خواسته‌هاي ساكنين تغيير مي‌كند و اين تغييرات به‌طور ويژه‌ اي بر‌ ابعاد و روابط فضايي خانه تأثير مي‌گذارد. اين تحولات منجر به تغيير در فضاي بسته و فضاي باز خانه‌ها شده است. پژوهش حاضر با رويكردي تاريخي و با روش توصيفي- تحليلي انجام پذيرفته است. مستندسازي ويژگي‌هاي معماري مبتني بر جمع‌آوري منابع كتابخانه‌اي و بررسي‌هاي ميداني است. براي دستيابي به اين هدف، تعدادي از خانه‌هاي سنتي اردبيل متعلق به دوره قاجار تا پهلوي، به‌ لحاظ عناصر كالبدي و الگوهاي حياط مورد بررسي قرار گرفتند. به‌منظور اجراي پژوهش ۲۳ نمونه از خانه‌هاي سنتي اردبيل در محدوده تاريخي اين شهر، شناسايي و براي گونه‌ بندي، برگزيده شدند. نتايج حاصل از گونه‌بندي غالب بودن فرم مستطيلي در طراحي خانه‌ها را قوت بخشيد. خانه‌هاي حياط‌ دار يك‌ جبهه‌ ساخت با بيش‌ترين فراواني در ميان نمونه‌هاي مورد مطالعه هستند. همچنين به دليل قرارگيري استان اردبيل در منطقه كوهستاني آب و هواي بيش‌تر روزهاي سال سرد است و اكثر فعاليت‌هاي روزمره در اتاق‌ها انجام مي‌پذيرد؛ به همين دليل با توجه به فراواني‌هاي به‌دست‌آمده نسبت فضاهاي باز به‌ طور متوسط كمتر از ۴۰% مساحت عرصه به‌دست آمد.