تغيير نهادي ساختار حكمروايي اجراي برنامه‌هاي فضايي با تاكيد بر هزينه مبادله؛ مورد مطالعاتي طرح تفصيلي شهر اصفهان

سابقه و هدف: هزينه مبادله كه برخاسته از اقتصاد نهادگرا است، با مفهوم كارايي مرتبط است. يكي از وظايف برنامه‌ريزان، افزايش كارايي فرايند برنامه‌ريزي است، به همين دليل شناسايي عوامل مؤثر بر هزينه مبادله همچون هزينه‌هاي جست‌وجوي اطلاعات، مذاكره، ايجاد و اعمال ساز و كارهاي نظارتي حائز اهميت است. زيرا از اين طريق است كه برنامه‌ريزان مي‌توانند با تكيه بر طراحي نهادي ساختارهاي حكمراني، هزينه مبادله را كاهش دهند. طرح تفصيلي در نظام برنامه‌ريزي ايران، برنامه‌اي است كه بازيگران متعددي از جمله شهروندان و شهرداري در طول سال با آن درگير هستند. هدف اين مقاله كاهش هزينه‌هاي مبادله براي بازيگران مختلف درگير در فرايند طرح تفصيلي است كه از طريق شناسايي عوامل موثر بر ايجاد هزينه مبادله در فرايند طرح تفصيلي شهر اصفهان، تعيين عوامل كليدي و توليد سناريو‌هاي امكان‌پذير با سازگاري بالا براي ساختار حكمروايي طرح محقق خواهد شد.مواد و روش‌ها: اين پژوهش از نوع مورد‌پژوهي قلمداد مي‌شود. روش‌هاي گردآوري و تحليل به كار رفته در اين پژوهش كيفي و كمي و در مجموع تركيبي است. عوامل موثر بر هزينه مبادله از تحليل مضمون مصاحبه‌هاي صورت‌گرفته با بازيگران كليدي در نرم‌افزار اطلس حاصل شد. در ادامه، پرسش‌نامه‌ ماتريس تاثيرات متقابل بر اساس نظرات خبرگان تكميل و محتواي آن با استفاده از روش ميك‌مك تحليل شد، تا از ميان اين عوامل پنج عامل كليدي موثر بر هزينه مبادله شناسايي شوند. براي عوامل كليدي، وضعيت‌هاي مختلفي در نظرگرفته شد كه بر اساس ديدگاه خبرگان در مورد تاثير اين وضعيت‌ها بر يكديگر و با استفاده از نرم‌افزار سناريوويزارد، سناريوهاي با سازگاري بالا براي ساختار حكمروايي طرح شناسايي شدند.نتايج و بحث: كل هزينه‌هايي كه براي تدوين طرح تفصيلي انجام مي‌شود هزينه مبادله است. اين هزينه‌ها شامل مواردي همچون حقوق كارمندان بخش عمومي درگير طرح، شركت‌هاي مشاور مرتبط با طرح، هزينه‌هاي زماني مشاركت‌كنندگان در فرايند تدوين طرح تفصيلي است. عوامل موثر بر ايجاد هزينه مبادله در فرايند طرح تفصيلي اصفهان در سه مقوله كلان محيط نهادي، كيفيت حكمروايي و سرمايه دسته‌بندي مي‌شوند كه زيرمجموعه آن‌ها ۲۳ عامل قرار دارند. در اين بين، ۵ عامل قوانين و مقررات، ديوان‌سالاري، اعتماد ميان بازيگران، سطح مشاركت و دسترسي به اطلاعات به عنوان عوامل كليدي شناسايي شدند. با توجه به وضعيت‌هاي مختلفي كه براي اين عوامل در نظرگرفته شد، براي كمينه‌كردن هزينه مبادله ساختار حكمروايي طرح تفصيلي سه سناريو با سازگاري بالا شناسايي شدند كه يكي از آن‌ها در راستاي تمركز زدايي و دو سناريوي ديگر به دنبال تمركز گرايي در ساختار حكمروايي طرح تفصيلي است.نتيجه‌گيري: مقايسه عوامل موثر بر هزينه مبادله‌ي حاصل از تحليل مضمون با آنچه از مباني نظري به دست آمده نشان مي‌دهد گرچه در دسته‌بندي و بيان عوامل تفاوت‌هايي وجود دارد اما ماهيت عوامل يكسان است. عوامل كليدي موثر بر هزينه مبادله كه با نظر خبرگي از ميان اين عوامل انتخاب شدند، بيشتر معطوف به مراحل اجرا و نظارت بر اجرا و بازنگري طرح تفصيلي هستند. فرايند سناريو نويسي براي ساختار حكمروايي طرح تفصيلي در راستاي كاهش هزينه مبادله در اين پژوهش، در قياس با پژوهش‌هاي مشابه كه صرفا به تحليل هزينه مبادله پرداخته بودند، و انجام طراحي نهادي به شيوه‌اي نظام‌مند و قابل فهم، شكاف موجود دانش در اين زمينه را تكميل نمود. در هر سه سناريوي توليد‌شده، وضعيت يا حالات هر پنج توصيف‌گر يك سناريو، هم‌جهت يا هم‌راستا هستند به شكلي كه برآيند آنها يك سناريوي كاملا تمركز گرا يا كاملا تمركز زدا را شكل مي‌دهد. شرايط رخ‌داده بيانگر اين است كه حكمروايي كاربري زمين شهري با استفاده از الگوهايي ميسر است كه اجزاء آن با هم سازگار باشند و از يك منطق واحد تبعيت كنند. اين الگوها يكي از دو حالت تمركز گرا و تمركز زدا هستند كه در دوران معاصر و شهرهاي مختلف سابقه تاريخي دارد.