واكاوي فعل اختياري و چگونگي تكوّن آن در انديشه علامه طباطبايي

«اختيار» به معنايى كه انسان به نظر ساده و سطحى مى‌پذيرد، تحقق ندارد. عوامل بسياري- آگاهانه و ناآگاهانه- در تحقق فعل خارجي دخيل هستند. در پژوهش حاضر با روش تحليلي، منطقي به ديدگاه علامه طباطبايي(ره) پرداخته مي‌شود كه چه مراحلي را در بروز رفتار بيروني فرد ترسيم نموده و كدام دليل دروني يا بيروني را سبب جهت‌دهي رفتار فرد معرفي مي‌كند. لازمه پاسخ به اين پرسش بررسي مبادي فعل و عوامل انگيزشي مؤثر بر آن‌ مبادي است كه جمعاً مراحل فعل را شكل مي‌دهند. با غور در آثار علامه و تحليل بيانات ايشان فهميده مي‌شود كه هر فعلي مسبوق به يك سري مبادي دروني و بيروني از سنخ ادراكي، تحريكي است كه طي چند مرحله(9 مرحله دروني و دو مرحله بيروني) به وقوع فعل مي‌انجامد. عوامل دروني عبارت‌اند از: قواي نفس، علل غايي، گرايش‌ها، ادراكات، شوق، اراده، قوه عامله، عمل و ملكات نفساني. علاوه بر اين، محيط بيروني و بعث و هدايت‌هاي الهي نيز در نوع عمل و انگيزش فعل دخيل هستند. اين مبادي و لايه‌ها با فعل محقق در خارج تأثير دوسويه به مثابه قوس صعود و نزول داشته و تأثير مستقيمي بر فهم معناي اختيار، ملاك فعل اختياري و دامنه آن دارد.