تحليل و سنجش عوامل زيست‌محيطي به‌منظور تبيين الگوهاي استقرار عصرآهن دشت سرخس

تاكنون استقرارگاهي عصرآهن دشت سرخس مورد بررسي باستان‌شناسي قرار نگرفته است و ازسويي ديگر، عصرآهن دشت سرخس معرف فرهنگ ياز در منطقه است و نام خود را از محوطۀ ياز‌تپه واقع‌در جنوب‌غرب تركمنستان وام‌گرفته است. مطالعات فرهنگ عصرآهن دشت سرخس مي‌تواند اطلاعات بنيادي و اساسي اين دوره را نمايان ساخته و به درك كلي عصرآهن فلات ايران و سرزمين تركمنستان كمك كند. هدف از اين پژوهش، ضمن شناسايي استقرارگاهي عصرآهن، تجزيه و تحليل عوامل زيست‌محيطي به‌منظور تبيين الگوهاي استقرار عصرآهن دشت سرخس است كه به اين‌منظور، يك فصل بررسي ميداني در دشت انجام شد و به‌وسيلۀ مطالعۀ آثار گردآوري‌شده و مطالعات كتابخانه‌اي مشخص شد كه 16 محوطه داراي آثار عصرآهن است. برخي استقرارگاه تك‌دوره و بعضي ديگر داراي توالي گاه‌نگاري هستند. ضرورت پژوهش حاضر، ناشناخته بودن فرهنگ ياز عصرآهن دشت سرخس است؛ از‌ اين‌روي، استقرارگاه شناسايي‌‌شدۀ عصر‌آهن دشت سرخس ازمنظر عوامل زيست‌محيطي و نقش آن‌ها در تبيين الگوهاي استقرار مورد تجزيه ‌و تحليل قرار گرفتند. خروجي نقشه‌ها و داده‌هاي استقرارگاهي عصر‌آهن دشت سرخس نشان‌داد كه ازميان عوامل زيست‌محيطي مؤثر در تعيين الگوهاي استقرار، دوري و نزديكي در محدودۀ ارتفاعي بين 300 تا 900 متر از سطح دريا، قرارگرفتن استقرارگاه در امتداد مسير رودخانه‌هاي دشت سرخس (الگوي استقرار خطي) و مراكز شهري يا روستايي بزرگ (ميراحمد و بزنگان) بالغ‌بر 65 هكتار (مكان مركزي)، راه‌هاي ارتباطي (راه ارتباطي خراسان‌بزرگ در عصرآهن)، در شكل‌گيري و پراكنش استقرارگاه بيشتر از ساير عوامل زيست‌محيطي تأثيرگذار بوده‌اند. از مهم‌ترين نتايج بررسي باستان‌شناسي صورت‌گرفتۀ حاضر، شناسايي استقرارگاهي عصر‌آهن معرف فرهنگ ياز دشت سرخس است كه در سنجش توزيع استقرارگاهي عصر‌آهن اين حوزه به‌كار خواهند آمد تا چشم‌انداز بسيار دقيق و جامعي براي فهم نوع زندگي اجتماعي مردمان آن دوره ترسيم كنند.