تبيين و تحليل كاركردهاي اجتماعي-اقتصادي نهاد وقف در اردبيل دورۀ قاجار

وقف از باسابقه‌ترين و ريشه‌دارترين مواريث ارزشمند انساني است كه درميان همۀ اقوام، اديان و ملل متمدن دنيا و در ادوار مختلف تاريخ ايران مورداستفادۀ عموم بوده و تأثيراتي ديرپا بر جوامع داشته و وقف‌نامه‌هاي برجاي‌مانده به‌مثابۀ اسنادي ارزشمند در راستاي تبيين فرآيند و نظام اجتماعي دوران خود هستند. نقش آذربايجان در جريانات فكري ايران در سدۀ اخير، خصوصاً در جريانات مشروطيت و اهميت شهر اردبيل به‌لحاظ موقعيت جغرافيايي و داشتن ارزش راهبردي و جغرافياي‌ سياسي اهميت پژوهش حاضر را تبيين مي‌نمايد. اين پژوهش به شيوۀ توصيفي-تحليلي و با استفاده از منابع كتابخانه‌اي و اسناد بايگاني‌شده به مطالعه، بررسي و تجزيه و تحليل وقف‌نامه‌هاي موجود در ادارۀ كل اوقاف و امور خيريۀ استان اردبيل انجام پذيرفته است. پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخ به اين پرسش است كه سنت و نهاد وقف در اردبيل پس از استقرار دورۀ قاجار چه فرآيندي طي كرده و كاركردهاي مذهبي، اجتماعي، و اقتصادي اين نهاد در محدودۀ زماني مورد بررسي چه تحولاتي داشته و تأثير جريانات فكري روز بر موقوفات چه بوده است؟ نتايج پژوهش حاضر نشان مي‌دهند كاركردهاي اجتماعي-اقتصادي وقف تحت‌تأثير رويدادهاي تاريخي-اجتماعي و جريان‌هاي فكري زمانه، خصوصاً مشروطيت تحولات نويني تجربه مي‌كند؛ هرچند موضوعات مذهبي هميشه جايگاه ويژه‌اي از وقف را به‌خود اختصاص مي‌دهد، اما در آستانۀ آشنايي جامعه با دانش جديد و تحول فكري جامعه، موقوفاتي به سبك جديد به‌وجود آمد كه اين روند در دورۀ مشروطه با ايجاد موقوفاتي هم‌چون: وقف حمام، وقف زمين براي ساخت حمام، هزينه براي مرضاي نيازمند و تأسيس مدارس به سبك جديد، ابعادي نوين و كاربردي مي‌يابد.