مطالعۀ گونه‌شناختي پيه‌سوزهاي سفالي قرون اوليه و مياني اسلامي در ايران براساس رويكرد «كومار وياس»

در اين پژوهش به مطالعۀ گونه شناختي و شناسايي سير تحول طراحي پيه سوزهاي سفالي ايران در قرون اوليه و مياني اسلامي پرداخته شده است؛ اگرچه ابداع و ترويج كاربرد پيه سوزهاي سفالي ايراني به دوران پيش از اسلام بازمي گردد، توسعه و پيشرفت فني سفالگري در دوران اسلامي تأثير چشمگيري در تحول طراحي اين وسيله ها گذاشته است. بر اين اساس، هدف عمدۀ اين پژوهش بررسي و پيگيري گام به گام روند طراحي پيه سوزهاي سفالي ايراني طي قرون اوليه و مياني اسلامي است. پرسش اين است كه، مهم ترين تغييرات ايجاد شده در شيوۀ طراحي و نحوۀ استفاده از پيه سوزهاي سفالي ايران از ابتداي دوران اسلامي تا انتهاي سدۀ ششم هجري قمري چيست؟ و اين تغييرات، در بستر تاريخ طراحي پيه سوزهاي سفالي، چه معنايي مي دهند؟ فرض بر اين است كه بيشترين تغييرات پيه سوزهاي سفالي ايران در اين دوره با طرح كلي و تزئينات رويۀ آن ها مرتبط بوده باشد. براي انجام اين پژوهش از روش پژوهش توصيفي-تحليلي استفاده و بخش بسيار زيادي از اطلاعات موردنياز را به روش كتابخانه اي جمع آوري شده است؛ همچنين، در اين پژوهش، براساس رويكرد «كومار وياس»در مطالعۀ تاريخ تحول اشياء، وجه تمايز انواع گونه هاي پيه سوزهاي سفالي از پنج منظر مورد مطالعه و تحقيق قرار گرفته است. اين پنج منظر عبارتنداز: طرح و ساختار كلي پيه سوزها، جلوۀ ظاهري پيه سوزها، روش ساخت و توليد پيه سوزها، روش كاربرد پيه سوزها، و درنهايت رابطۀ پيه سوزها با كاربرانشان. درنهايت گفتني است، مطالعۀ گونه شناختي پيه سوزهاي سفالي اوايل دوران اسلامي در ايران حاكي از وجود سه دسته چراغ است كه برپايۀ معيارهاي وياس تفاوت هاي قابل ملاحظه اي با يك ديگر دارند. اين دسته ها كه تاحدودي از توالي تاريخي نيز برخوردارند عبارتنداز: 1) پيه سوزهاي پياله اي شكل با فتيله گيرهاي لب برگشته؛ 2) پيه سوزهاي كروي شكل بدنه بسته با فتيله گبر هاي نايژه اي كشيده؛ و 3) پيه سوزهاي پايه دار با زيرپايه هاي طبقچه اي. مجموع اين تغييرات موجب شده است طرح پيه سوزها از يك طرح سادۀ عام و استاندارد، در دوره هاي اوليه، به طرح هاي پيچيدۀ خاص و گاهي سفارشي، در دوره هاي بعدي، تبديل شوند؛ همچنين اين تغييرات نشان از آن دارد كه اين پيه سوزهاي سفالي از وسيله هاي صرفاً كاربردي، در قرون اوليۀ اسلامي، به وسيله هايي با ارزش هاي زيبايي شناسانه و نمادين، در اواخر قرون مياني اسلامي، تبديل شده اند.