بازشناسي سازمان فضايي و ساختار كالبدي باغ تاريخي چشمه علي دامغان براساس اسناد دوره قاجار

باغ چشمه‌‎علي دامغان از نمونه‌ باغ‌هاي آبي باقي‌مانده در ايران است كه در شمال‌غربي دامغان، در مجاورت چشمه‌اي دائمي شكل گرفته‌است. در چند دهه گذشته، با تخريب حصار پيراموني و حذف ساختارهاي معماري و از بين‌رفتن نظام اكولوژيك گياهي آن، ساختار تاريخي باغ دچار آسيب شده و عليرغم استقرار عمارت سردر، كوشك اصلي و استخر مياني، فهم شكل اصيل آن با نارسايي‌هايي همراه شده‌است. پژوهش حاضر با اذعان به اهميت ساختار فضايي باغ چشمه‌علي و جايگاه آن در تاريخ باغ‌سازي ايراني و با هدف بازشناسي ساختار باغ در دوره قاجار به شناسايي ابعاد مختلف آن پرداخته است. پژوهش با بهره‌گيري از مطالعات تاريخي و راهبرد تاريخي- تحليلي به بررسي مكتوبات و اسناد تصويري دوره قاجار پرداخته و تلاش نموده تا از طريق مستندسازي كليه شواهد موجود و تحليل و تطبيق داده‌هاي درجه‌اول با وضعيت موجود، ساختار تاريخي آنرا تشريح كند. براساس يافته‌هاي پژوهش، در سال 1197ق، با توجه ويژه آقامحمدخان به محدوده چشمه به عنوان اتراقگاهي امن در نزديكي استرآباد، نخستين اقدامات جدي براي شكل‌گيري باغ با ساخت عمارت آقامحمدخاني (ساختمان سردر آتي باغ) در پيرامون چشمه صورت گرفت. در سال 1217ق، بيست سال پس از اتراق لشگر آقامحمدخان در چشمه‌علي، فتحعلي‌‌شاه قاجار كه خود زاده مولودخانه ارگ دامغان (1185ق) و صاحب تيول منطقه بود، در جريان لشگركشي به خراسان، در بناي آقامحمدخاني اقامت كرده و دستوري مبني بر تعمير آن، ساماندهي آبگير و ساخت كوشك اصلي، حمام و مسجد و احداث برج و باروي باغ را صادر و مجموعه را وقف حضرت وليعصر(ع) نمود. با حضور ناصرالدين‌شاه در مجموعه در طي دو سفر خراسان (1283 و 1300ق) با دستور شخص او، تعميراتي در مجموعه صورت گرفت. بر اساس تصاوير عبداله‌خان قاجار، باغ در اين دوره، داراي حصاري خشتي (با ارتفاع 3متر)، و پنج برج مدور (به ارتفاع 5.5متر) بوده و عرصه اندروني (شمالي) كوشك اصلي با ديواري قاب‌بندي شده از استخر جنوبي جدا بوده است. با مرگ ناصرالدين‌شاه در سال 1313ق/ 1275ش، باغ چشمه‌علي نيز همچون بسياري از آثار دوره قاجار، از كانون توجه شاهان اين سلسله دور شده و با كاسته شدن از اعتبار آن، در معرض تخريب كالبدي قرار گرفت.