سياست و عمارت: معماري و سياست ميانه قاجار در آيينۀ دو اثر مكتوب از ممتحن‌الدوله

ميرزامهدي‌خان شقاقي، معروف به ممتحن‌الدوله، مهندس و سياستمدارِ فرنگ‌رفته عهد ناصري و از چهره‌هاي شناخته‌شده اين دوره است. وي دو اثر مكتوب با عنوان خاطرات ممتحن‌الدوله و مآثر مهديه دارد كه يكي خاطرات خودنوشت او و ديگري كتابي شناخته‌شده در حوزه سياست خارجي است. جايگاه و فعاليت‌هاي ممتحن‌الدوله در حوزه معماري و سياست و محتواي دو اثر او موقعيت مغتنمي است براي بررسي تا از طريق آنها بتوان شناخت بهتري از دوره قاجار كسب كرد. اين شناخت اگرچه از دريچه آثار و افعال ممتحن‌الدوله است و ممكن است به تمامي قابل تعميم به عموم جامعه دوره قاجار نباشد، امكان شناخت و بازنمايي از زاويه‌اي خاص را فراهم مي‌كند. همچنين اين شناخت حول دو موضوع معماري و سياست است. معماري و سياست دو ساحت از زندگي اجتماعي انسان است كه در هر دو آگاهي و ارادۀ انساني به ظهور مي‌رسد و از اين بابت به‌هم‌مرتبط است و مطالعۀ اين دو در كنار هم مي‌تواند احوال جامعه را بهتر آشكار كند. لذا هدف از اين پژوهش بررسي معماري و سياست در دورۀ حيات ممتحن‌الدوله از خلال آثار او است تا از اين طريق بتوان شناخت بهتري از احوال جامعۀ ايران در اين پاره از زمان كسب كرد. اين بررسي با محوريت دو اثر مكتوب ميرزامهدي‌خان شقاقي صورت مي‌گيرد. روش پژوهش تحليل موضوعي است. حاصل اين پژوهش شناخت صفات و احوال جامعۀ اين دوره است؛ صفاتي مانند نوخواهي و تقليد، فرنگي‌مآبي و ناخشنودي از آن، وطن‌دوستي و كاهش اعتماد و سرمايۀ اجتماعي، خدمت و خيانت. اين صفات در مجموع از يك تضاد و تعارض دروني، به مثابه شاه‌بيت اين دوره از نگاه ممتحن‌الدوله خبر مي‌دهد. مقاله در چهار قسمت تنظيم شده است. پس از مقدمه، ابتدا ممتحن‌الدوله و دو اثر مكتوب او معرفي شده است. در بخش سوم، كه بخش اصلي مقاله است، محتوا و مضامين دو اثر بحث و صفات و احوالي كه از وضع معماري و سياست قابل استخراج است، طرح و بحث و در انتهاي مقاله جمع‌بندي شده است.