مفهوم‌شناسي تطبيقي مساله اراده آزاد و اختيار در تعليم و تربيت بر اساس الگوي «انسان مشكك»

بحث پيرامون مساله اراده و نقش آن در حيات بشر، قدمتي طولاني دارد. در حوزه تمدني اسلام، ريشه‌هاي اين بحث به نيمه اول قرن اوليه و تقابل اشاعره و معتزله باز مي‌گردد. اين مقاله كه با روش كيفي و رويكرد توصيفي تحليلي به مفهوم‌شناسي تطبيقي مساله اراده و اختيار در حوزه تعليم و تربيت پرداخته است، تلاش مي‌كند تا با تكيه بر الگوي «انسان مشكّك»، استنتاجي تازه در باب انسان‌شناسي و مسأله اراده داشته باشد. در اين مدل تطبيقي كه از متن قرآن، متون عرفاني و فلسفه صدرايي استنتاج شده است، انسان در عين آنكه يك «مفهوم متواطي» است، «موجودي مشكّك» است كه مراتب بي‌نهايتي از وجود را مترتب است. از يك منظر مي‌توان مراتب وجودي انسان را در چهار سطح مادي، مثالي، عقلي و الهي طبقه‌بندي نمود. از آنجا كه در حكمت صدرايي، وجود، مساوق با علم و اراده است، اراده انسان نيز مشكّك است. هر مرتبه از وجود مشكّك انسان نسبت به مرتبه پيشين خود داراي اراده‌اي شديدتر و بيشتر و نسبت به مرتبه بعدي، داراي اراده‌اي ضعيف‌تر است. اگر انسان موجودي مشكّك باشد و مراتب آگاهي و اختيار او نيز بر همين اساس، مشكّك و ذومراتب باشد، طبيعتا ديگر نمي‌توان از يك نظام و روش تعليم و تربيت واحد براي پرورش همه اين مراتب سخن گفت. هر لايه از آگاهي انسان و هر سطح از اراده او، نيازمند روش و نظام تربيتي خاص خود است.