برآورد اثرات ژني و تركيب‌پذيري صفات عملكرد و اجزاي عملكرد در گندم نان

سابقه هدف: گندم اولين غله مهم دنيا و يكي از محصولات راهبردي كشور و منبع اصلي تامين پروتئين و كالري به شمار مي رود. با توجه به روند رو به رشد جمعيت جهان، توليد و ايجاد رقم‌هاي جديد همواره مورد توجه به نژادگران مي‌باشد. در برنامه‌هاي اصلاحي، انتخاب والدين بر اساس قدرت تركيب‌پذيري عمومي و خصوصي جهت دستيابي به نتاج مطلوب از اهميت زيادي برخوردار است. اين تحقيق با هدف بررسي قابليت تركيب‌پذيري عمومي و خصوصي و مطالعه نحوه كنترل ژنتيكي و وراثت‌پذيري عملكرد و اجزاي عملكرد با استفاده از پنج رقم متنوع گندم و هيبريدهاي F1 حاصله از آن‌ها جهت تعيين بهترين روش اصلاحي و انتخاب ارقام و هيبريدهاي برتر انجام گرفت. مواد و روش‌ها: در اين بررسي براي تهيه مواد ژنتيكي پنج ژنوتيپ‌‌ گندم نان شامل كوهدشت، لاين 17، كريم، قابوس و آسمان در مزرعه تحقيقاتي ايستگاه تحقيقات كشاورزي گنبد كاووس در سال زراعي 1398-1397به روش تلاقي نيمه دايالل با يكديگر تلاقي و در سال زراعي 1399-1398 پنج والد به همراه 10 هيبريد F1 آن‌ها در قالب طرح بلوك كامل تصادفي در سه تكرار در مزرعه كشت و مورد بررسي قرار گرفتند. در مجموع صفات تعداد روز تا ظهور سنبله، ارتفاع بوته (سانتيمتر)، تعداد دانه پر در سنبله، طول سنبله (سانتيمتر)، وزن هزار دانه (گرم)، عملكرد (گرم/مترمربع) يادداشت برداري/ اندازه گيري شدند.يافته‌ها: معني‌دار شدن اثرات در تجزيه واريانس ساده صفات حاكي از وجود تفاوت ژنتيكي در بين ژنوتيپ‌هاي مورد بررسي و امكان ادامه آناليز به روش داي‌الل بود. بر اساس نتايج تجزيه ژنتيكي بر اساس روش دو مدل B گريفينگ، تركيب‌پذيري عمومي و خصوصي براي كليه صفات معني‌دار بود كه نشان‌دهنده تاثير همزمان اثرات افزايشي و غيرافزايشي ژن‌ها در كنترل صفات است ولي سهم اثرات ژني افزايشي براي تمامي صفات به جز وزن هزار دانه بيشتر از اثرات ژني غيرافزايشي بود. بهترين تركيب‌‌شونده از حيث افزايش طول سنبله، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه و عملكرد رقم آسمان شناخته شد. همچنين بهترين تركيب شونده از نظر صفات زودرسي و پاكوتاهي رقم لاين 17 با كمترين تركيب‌پذيري عمومي شناخته شد. بهترين دورگ‌ براي صفات وزن هزار دانه و عملكرد هيبريد لاين 17× كوهدشت بود كه بيشترين تركيب‌پذيري خصوصي را داشت. نتايج آزمون مقدماتي دلالت بر صحت فرضيات مدل جينكز و هيمن تنها براي صفات ارتفاع بوته، تعداد دانه در سنبله، طول سنبله، عملكرد بوته بود. بررسي پارامترهاي ژنتيكي هيمن حاكي از معني‌دار بودن پارامترهاي D و H1 بود اما سهم بالاي واريانس D نشان داد كه اثرات ژني افزايشي ژن‌ها در كنترل ژنتيكي اين صفات بيشترين اهميت را داشت. ميزان وراثت‌پذيري خصوصي نيز از 0.63 در صفت تعداد دانه در سنبله تا 0.93 براي ارتفاع بوته متغيير بود. نتيجه‌گيري كلي: نتايج گريفينگ و هيمن بيانگر تاثير توام واريانس افزايشي و غيرافزايشي براي تمامي صفات بود. اما مقادير پايين ميانگين درجه غالبيت و قطع كردن خط رگرسيون در بخش مثبت محور Wr و همچنين معني‌دار بودن نسبت GCA/SCA حاكي از سهم بالاي اثرات افزايشي در كنترل اين صفات بود. بنابراين براي اصلاح اين صفات با توجه به اهميت اثرات افزايشي، روش گزينش و انتخاب مي‌تواند روش مناسبي ‌باشد.