بررسي كاركردهاي عقلِ عملي در فرآيندِ صدورِ «عمل» در حكمت متعاليه

چكيده: مسئله‌ي اصليِ اين پژوهش، روشن‌ساختنِ جايگاهِ عقلِ عملي در فرآيندِ صدورِ عمل، و هدفِ آن، كشفِ كاركردهاي «عقلِ عملي» در اين فرآيند، در حكمتِ متعاليه به روشِ توصيفي-تحليلي است. بر اساسِ يافته‌هاي اين پژوهش، صدرالمتألّهين بينِ «عمل» و «فعلِ ارادي» تمايز قائل مي‌شود. از نظرِ وي «عمل» فعلي است كه محصولِ اراده‌ي همراه با «آگاهيِ مرتبه‌دومِ عامل» به غرضِ فعل است. عنصر «آگاهيِ مرتبه‌دوم» عنصري است كه با افزوده‌شدنِ «عقلِ عملي» به مباديِ فعل حاصل مي‌شود؛ بنابراين «عمل» فعلي است ارادي كه «عقلِ عملي» در فرآيندِ آن نقش‌آفريني مي‌كند. از نظرِ صدرالمتألّهين «عقلِ عملي» به‌عنوانِ عُنصر آگاهي‌ساز در فرآيندِ صدورِ عمل سه كاركرد دارد. اوّلين كاركرد، تصوّرِ عملِ عقلاني و تصديق به فايده‌ي آن است؛ در اين كاركرد «عقلِ عملي» در جايگاهِ مبدأ تصوّري و تصديقيِ عمل و در كنارِ متصرّفه قرار مي‌گيرد. دومين و سومين كاركرد «عقل عملي» به مديريّتِ قُواي ادراكي و تحريكي باز مي‌گردد. هرگاه «عقلِ عملي»، در فرآيندِ صدورِ يك فعل، دستِ‌كم يكي از اين سه‌نقش را ايفا كند، فعل، مُبدّل به «عمل» مي‌شود. در اين پژوهش آشكار مي‌شود عقلِ عملي برخلافِ نظر ساير پژوهشگران، تواناييِ توأمانِ ادراكاتِ كلّي و جزئي را داراست. همچنين نظريّه‌ي «وحدت نفس و قُوا» تأثيري در بحثِ فرآيندِ صدورِ عمل و كاركردِ عقلِ عملي ندارد و تفسيرِ «عقلِ عملي» به «مرتبه‌ي عقلانيِ نفس» يا «تعيّنِ عقلانيِ نفس» صرفاً منجر به تغييرِ ادبيّاتِ بحث مي‌گردد.