واكاوي تزاحم و كاربرد آن در اصول و فقه با رويكردي بر ديدگاه شهيد صدر

مسأله تزاحم يكي از مسائل مهم علم اصول و از مباحث عقلي است كه اصوليان با استفاده از آن مي ‌توانند مشكلات تنافي بين احكام در مقام امتثال را حل ّوفصل نمايند. شهيد صدر تزاحم را از باب تعارض حقيقي خارج كرده و در باب ورود داخل مي‌ داند. از حيث متعلَّق با وجود اختلاف در تقسيم‌ بندي مي‌ توان آن را در سه جمله: تزاحم ناشي از عدم قدرت مكلّف، تزاحم ناشي از مقدميّت حرام براي واجب و تزاحم ناشي از تلازم اتفاقي دو فعل در خارج خلاصه كرد. تزاحم در زمينه احكام و ملاكات به وجود مي ‌آيد؛ و در صورت مجبور شدن به ترجيح متعلَّق يكي از اين دو، ترجيح در مورد اول از وظائف مكلّف ودر مورد دوم به دست مولي مي باشد. مقتضاي قاعده اوليه در باب تزاحم بين احكام، تخيير و در بين ملاكات تخيير نيست، چون به دست آوردن آنها براي عقل امكان‌پذير نيست. مهم ترين ثمره تعادل و تساوي بين دو حكم متزاحم، وحدت و تعدد مجازات است. اگر متزاحمان از حيث اهميت مساوي نباشند، حكمي كه مهم تر است بر ديگري مقدّم مي شود؛ بنابراين، اصوليان مرجّحات متعددي را برحسب متعلّقات حكم ذكر نموده‌اند كه هر كدام از اين موارد، داراي آثار زيادي در ابواب مختلف فقه است. از آنجا كه علما در خصوص مجراي تزاحم و اقسام آن و مسؤول تشخيص و راه ‌هاي علاج آن اختلاف نظر دارند بررسي آن داراي اهميّت بسزايي است؛ لذا نگارندگان با روش توصيفي- تحليلي به ابعاد گوناگون آن پرداخته‌اند.