دوري بودن يا نبودن تعريف ماهيت و حقيقت زمان در انديشه ابن‌سينا

ابن‌سينا درباره ماهيت زمان دو تعريف ارائه كرده كه خواجه نصير معتقد است مشتمل بر دور هستند. تعريف نخست در كتاب اشارات آمده و زمان بمعناي تقدّم و تأخّر غيرمجامع در نظر گرفته شده است. برخي از حكما همانند آقاحسين خوانساري معتقدند دوري بودن تعريف ابن‌سينا از ماهيت زمان در اين كتاب، اشكالي بدنبال ندارد زيرا تصور زمان امري بديهي است و وجود دور در تعريف امر بديهي، ايرادي ندارد. تعريف ديگر وي در بخش طبيعيات كتاب شفا ارائه شده است. در اين كتاب، ماهيت زمان بمعناي عدد حركت، آنگاه كه به اجزاء متقدم و متأخر تقسيم شود، دانسته شده است. اين تعريف شيخ‌الرئيس بگونه‌يي است كه زمان علاوه بر آنكه شامل كمّ متصل ميشود (‌يعني مقدار حركت) است، كمّ منفصل را نيز در بر ميگيرد (يعني زمان عدد حركت خواهد بود). هدف نوشتار حاضر ارائۀ تصويري روشن از تعريف ماهيت زمان در ديدگاه ابن‌سينا بر اساس دو كتاب اشارات و طبيعيات شفا ميباشد. نگارنده پس از جستجو در آثار ابن‌سينا با روش تحليلي ـ تطبيقي، به اين نتيجه رسيده كه برداشت خواجه نصير از تعريف ابن‌سينا در مورد ماهيت زمان در كتاب شفا، دچار دور نبوده بلكه او درصدد ارائۀ تحليلي ديگر از حقيقت زمان ميباشد.