از ظهور در پارادايمِ سنت تا افول در پارادايمِ مدرن: جايگاه صفويان در تاريخ‎نگاري دورۀ قاجار

تاريخ‎نگاري دورۀ قاجار، تحت تأثير گفتمانِ تجدد و منطقِ دروني آن، يك تجربۀ تاريخي را پشت سر گذاشت كه برآيندِ آن، ايجادِ خطِ حايلي آشكار ميان دو چشم‎اندازِ تاريخي سنت و مدرن به‌مثابۀ دو پارادايم متمايز بود. بر مبناي اين تحول گفتماني، خوانشي دوگانه‎ از مسئلۀ صفويان نيز اتفاق افتاد كه محصول اقتضائات گفتماني و مرزبندي‎هاي پارادايميك ميان دو كلان‎روايتِ سنت و تجدد بود. در روايتِ نخست، تحت تأثير تجربه‎هاي زيسته، اقتضائات ايدئولوژيكي و چشم‎اندازهاي تاريخي همسو با پارادايمِ سنت، ياد و خاطرۀ صفويان، با نوعي خرسندي، مباهات و البته به‎مثابه تكيه‎گاهي مشروعيت‎­بخش با لحني تفاخرآميز و حماسي روايت شد و در نقطۀ مقابل، در چشمِ مورخانِ منتقد و تجددخواهِ همسو با گفتمانِ مدرن، تمامِ آن خصلت‎ها و معيارها وارونه شده و اين بار، از يك چشم‎اندازِ نو، جايگاه صفويان به موقعيتي خُسران‎بار، منحط و ضد تجدد تقليل يافت. مسئلۀ اين پژوهش، تأمل در چرايي ظهور و افول صفويان در اين دو چشم‎انداز تاريخي است كه به روشي تحليلي و با تكيه بر نقدِ محتوايي روايت‎هاي مورخانِ دورۀ قاجار انجام خواهد شد. بر اين مبنا، اين فرضيه قابل‌طرح است كه به تناسبِ گذار از گفتمانِ سنت به تجدد و سيطرۀ تدريجي گفتمانِ مدرن در اين دوره، موقعيت صفويان نيز از وضعيتي مشروعيت‎بخش، والا و تفاخرآميز، به موقعيتي نازل درافتاد و به ركني مهم در انحطاط‎شناسي مورخانِ اين دوره مبدل شد.