پژوهشي در مبادي بلاغي و دستوري تحميديه‌نويسي با تكيه بر ديباچه‌هاي آثار نثر فنّي

شاعران و نويسندگان ادب پارسي از ديرباز، طليعه آثار منظوم و منثور خود را به نام و ياد خداوند آراسته‌اند. اين سنّت كه در اساس، ريشه در عواطف ديني و خداشناسانه مولّفان دارد، گويي با محدوديّت‌هايي نيز مواجه بوده است. يكي از اين محدوديّت‌ها، رعايت اسلوب آغاز كلام است كه از عهود پيشين همواره با ستايش خداوند همراه بوده و ديباچه‌نويسان طي ساليان بسيار بر نهج پيشينيان خود قدم برداشته‌اند. اما محدوديّت اصلي، در ويژگي‌هاي منحصر‌به‌فرد موضوع اصلي كلام، يعني ذات الهي نهفته است. در توصيف خداوند بسيار مي‌توان گفت اما هر ابزاري را براي اين توصيف نمي‌توان به كار بست. تحميديه‌نويسي، محتوايي فراخ اما امكان گزينش‌ها و چينش‌هاي زباني محدودي دارد. اين مقاله تلاش خواهد كرد تا ضمن اشاره‌اي مختصر به مباني اعتقادي حمد الهي، برخي از شاخصه‌هاي زباني تحميديه‌نويسي را معرفي كند. با اين هدف، تحميديه هشت اثر از آثار دوران موسوم به نثر فنّي، در دو سطح بلاغي و دستور زباني مورد بررسي قرار گرفته، مشتركات ميان متون، ضمن تحليل و ريشه‌يابي، به عنوان نتايج تحقيق ارائه خواهد گرديد. بر اساس نتايج به‌دست آمده، زبان تحميديه‌ها كيفيّتي متصلّب دارد كه به هر عنصر بلاغي، امكان نقش‌آفريني نمي‌دهد و عناصر بلاغي مُجاز همچون: سجع، جناس، موازنه و تقابل نيز استعداد كافي براي شكستن سختي اين زبان ندارند. همين خصيصه مستحكم، در جايگزيني دستوري واژه‌ها نيز قابل مشاهده است؛ چنانكه گويي در تحميديه‌هاي منثور، ساختمان جملات ثابت است و نويسندگان تنها واژه‌هاي متغيّري را در جايگاه‌هاي از پيش‌تعيين‌شده، مي‌نشانند.