معيارهاي زيباشناختي آزاد بلگرامي در نقد بلاغي شعر فارسي

يكي از پربارترين دوره‌هاي نقد ادبي در تاريخ ادبيات فارسي، دورۀ رواج شعر سبك هندي است. در اين دوره به صورت مستقل رساله‌هايي در نقد ادبي نوشته شد. در بعضي از تذكره‌ها و رساله‌هاي بلاغت نيز نقد و نظرهاي دقيق و علمي ديده مي‌شود كه هم از لحاظ كميّت و هم كيفيّت نشان از اوج‌گيري نقد ادبي دارد. به‌خصوص در شبه قارّۀ هندوستان منتقدان عالم و صاحب‌نظري چون خان آرزو و آزاد بلگرامي آثار ارزشمندي در حوزۀ بلاغت و نقد ادبي خلق كردند. خان آرزو رساله‌هاي مستقلي در نقد ادبي نوشته است امّا نقدهاي آزاد بلگرامي را بايد در خلال تذكره‌هايش (به‌خصوص تذكرۀ خزانۀ عامره) و همچنين رسالۀ بلاغتش (غزلان‌الهند) جست‌وجو كرد. آزاد بلگرامي از دريچه‌هاي مختلفي چون زبانشناسي، بلاغت، عروض و سبك‌شناسي به اشعار فارسي نگريسته و نظرات راهگشايي در اين حوزه‌ها بيان كرده است. يكي از مهم‌ترين نظرگاه‌ها در نقدهاي آزاد، نظرگاه بلاغت است. آزاد را بايد به اعتبار رساله‌هاي اصيلش در حوزۀ بلاغت، غزلان‌الهند و سبحه‌المرجان، يكي از مهم‌ترين بلاغيون قرن دوازده دانست. از اين روي دقت‌هاي بلاغي او در نقد ادبي حائز اهميّت ويژه‌اي است. در اين مقاله نقدهاي بلاغي آزاد جمع‌آوري و تشريح شده است سپس ديدگاه زيباشناسانۀ او از خلال نقدها استخراج و تحليل و دسته‌بندي شده است. اكثر دقت‌هاي بلاغي آزاد معطوف به ايجاد تناسبات معنايي و گسترش شبكۀ تداعي و افزايش ارتباط ميان واژه‌هاست. همچنين گريز از قيد معهودات دنياي واقع و فاصله گرفتنِ تخيل‌ها و تصاويرِ شعر از محدودۀ قوانين طبيعت و معهودات ذهن از زمرۀ معيارهاي او در خلق زيبايي ادبي است. آزاد ملاك «كاربرد اهل زبان» را از مهم‌ترين معيارهاي صحّت‌و‌سقم ساخت‌هاي زباني ناآشنا و استعاره‌ها و تشبيه‌هاي غريب مي‌داند و افزايش و گسترش وجوه شباهت را از ملاك‌هاي برتري تشبيه مي‌شناسد. معيار زيبايي شعر در ذهن آزاد بر سه پايۀ اعجاب، تناسب و عيني‌گرايي استوار است.