درنگي بر سوانح زندگي عبيد زاكاني در تذكره‌ها و سنجش آن با منابع ديگر

آنچه تذكره‌ها دربارۀ شاعران و نويسندگان نوشته‌اند، عمدتاً آميزه‌اي از مطالب درست و نادرست است. مي‌توان با دقت در اين متون، مقايسۀ آن‌ها با يكديگر، و سنجش آن‌ها با آثار شاعران و نويسندگان و ديگر منابع هم‌ارز برخي از خطاها در تاريخ ادبيات فارسي را رفع و پاره‌اي از ابهام‌ها را حل كرد. در مقالۀحاضر به بررسي «عبيد زاكاني» در تذكره‌ها  پرداختيم. به نظر مي‌رسد آنچه در اين متون آمده همه از يك روايت سرچشمه گرفته، و هر بار بخشي از آن در اين منابع با تغييراتي تكرار شده است. از ميان تذكره‌ها دو تذكره را اصل قرار داديم و ساير تذكره‌ها و منابع ديگر را در پرتو آن‌ها بررسي كرديم: تذكرةالشعراء دولتشاه سمرقندي (تأليف 892 ق.) و خلاصةالاشعار تقي‌الدين كاشي (تأليف 1016ق.). ما در گام نخست روايت هريك ازين دو تذكره را، در ذيل عبيد زاكاني، با زدودن عناصر فرعي، نقل كرديم و در گام بعدي مشتركات و تفاوت‌هاي آن‌ها را با يكديگر و در حاشيه با ديگر تذكره‌ها مقايسه كرديم. در اين راه از كليات عبيد، ديوان‌ها و متون تاريخي سدۀ هشتم و نهم و نوشته‌هاي معاصران بهره برديم و كوشيديم تا ازين طريق ميزان اصالت و اعتبار و درستي يا نادرستي مهم‌ترين گزاره‌هاي آمده در تذكره‌‌هاي فارسي در باب عبيد را نشان دهيم و با اين كار گامي در روشن شدن سوانح زندگي عبيد برداريم. در پايان از ميان آگاهي‌هاي مورد بررسي شاگردي عبيد نزد عضدالدين ايجي، گورجاي و سال وفات او پذيرفتني مي‌نمايند.