«راز دل» نامق كمال: بازتاب مسئله افول عثماني در نمايشنامه‌هاي وطن و گل‌نهال تئاتر آينه جهان است (نامق كمال)

نوعثمانيان طيفي از متفكران تجددگرا بودند كه مسئله‌ افول عثماني را در قالب تازه‌اي صورت‌بندي كردند. چهره‌هاي تراز اول اين جريان با محوريت نامق كمال در جهت علت‌شناسي اين مسئله‌ گام برداشتند؛ به همين منظور آنان از ادبيات به‌مثابه‌ يك ابزار سنتي بهره گرفتند و قالب‌هاي مدرني چون نمايشنامه را كارآمد يافتند. در پژوهش حاضر كوشش شده است با تمركز بر دو نمونه از اين نمايشنامه‌ها، درك نامق كمال از مسئله‌ افول عثماني بررسي شود. پرسش محوري پژوهش ناظر بر واكاوي نگرش اين انديشمند شاخص ترك به مقوله‌ بحران در عثماني، عوامل زمينه‌ساز اين بحران و راهكاري است كه وي از رهگذر ادبيات نمايشنامه‌اي براي حل آن پيشنهاد كرده است. به اين منظور، محتواي ادبي نمايشنامه‌ها درون بافتار زماني آن، بر پايه‌ اطلاعات و شواهد تاريخي، تجزيه و تحليل شده است. بررسي زمينه‌مند محتواي اين دو نمايشنامه نشان مي‌دهد كه از نظر نامق كمال، راهبرد توسعه‌طلبانه‌ روسيه‌ تزاري، به‌مثابه‌ عامل خارجي، سهم محوري در بروز بحران مذكور داشته است. بازتاب ادبي اين نگرش را مي‌توان در نمايشنامه‌ وطن يا سيليستره رصد كرد. اين نمايشنامه را مي‌توان تلاش نامق كمال براي بازآرايي مفهوم وطن از رهگذر بازخواني گذشته‌ شكوهمند عثماني از منظر گفتمان ناسيوناليسم رمانتيك قلمداد كرد. بُعد ديگر درك نامق كمال از عوامل بحران در عثماني، سرشت درون‌نگر دارد و ناظر بر نقد استبداد دستگاه حاكمه است. اين بُعد در نمايشنامه‌ گل‌نهال بازتاب يافته و جلوه‌اي از نگرش انتقادي متفكران تجددگراي عثماني به ساختار سياسي اين دولت در نيمه‌ دوم سده‌ نوزدهم است.