جست‌وجو در معنا و مفهوم مشروطه در تلقي و انديشۀ علماي آذربايجان

يكي از مسئله هاي مهم عصر مشروطه كه چالش هاي فكري زيادي برانگيخت و در سرنوشت نظام سياسي جديد عصر مشروطيت ايران مؤثر افتاد، معنا و مفهوم «مشروطه» و در پي آن مناقشات فكري ناشي از اختلاف برداشت‌ها از اين اصطلاح جديدِ سياسي بود. بحث دربارۀ معنا و ماهيت مشروطه طيفي از علما، روشنفكران و ديگر طبقات را درگير ساخت. در اين ميان، آذربايجان نه تنها نقش سياسي مهمي در به ثمر رسيدن انقلاب مشروطيت ايفا كرد، بلكه بخش مهمي از مناقشات فكري نيز در ميان علماي آذربايجان رخ داد. ظهور فكر مشروطه و مشروطه‌خواهي و روند تأسيس نظام سياسي مبتني بر مشروطه، دسته‌بندي هايي را در ميان علماي آذربايجان موجب شد و به دنبال آن دريافت‌هاي متفاوتي از مشروطه و نسبت آن با آموزه‌هاي سياسي ديني ارائه گرديد. به نظر مي رسد علماي آذربايجان براساس دغدغه هاي مذهبي، روند امور سياسي و البته ملاحظات اجتماعي و اقتصادي، مواضع متضادي در پيش گرفتند. اين مواضع علاوه بر اينكه گاه از اساس با چيستي و ماهيت مشروطه همخواني نداشت، در حوزۀ نظر نيز ديدگاه‌هاي مهم و همچنين كنش هاي سياسي تعيين كننده اي در ميدان عمل سياسي در پي آورد؛ چنان‌كه گروه مشروعه‌خواه با احساس خطر در قبال تغييرات جديد، قائل به حرمت و ناسازگاري مشروطه با نظام اسلامي و تلاش براي تبديل مجلس شوراي ملي به مجلس شوراي اسلامي شدند. در مقابل، علماي مشروطه‌خواه با علم به تباين بين نظم جديد و نظام اسلامي، آن را در مقايسه با نظام استبدادي مطلوب و روشي براي  تحديد استبداد يافتند و آگاهانه با پيوند بين اصول شرعي و مشروطيت، مشروطۀ ايراني را ارائه كردند. اين پژوهش براساس رسائل سياسي، روزنامه ها و منابع اصيل، به روش توصيفي-تبييني اين مسئله و موضوع مهم را بررسي كرده است.