تحليل گفتمان ايدئولوژي در لايه‌هاي سبكي غزليّات مدحي حافظ

اگرچه مدح به‌مثابه وصلۀ ناجوري در ديوان لسان‌الغيب، بر چشم و طبع حافظ‌ دوستان گراني مي‌كند، و نيز درست است كه ماهيّت مدح در مغايرت با مرام رندي و مشرب آزاده‌خويي حافظ قرار مي‌گيرد، امّا خواه‌ناخواه بايد پذيرفت كه پاي مدح به ديوان حافظ رند هم باز شده و آن را در معرض انواع قضاوت‌هاي‌ منتقدان نهاده است. مسئلۀ اصلي اين تحقيق، خوانشي دوباره و بدون پيش‌داوري از غزليّات مدحي حافظ با رويكرد سبك‌شناسي انتقادي با هدف كشف سازوكار گفتماني پنهان در لايه‌هاي سبكي چهارگانۀ زباني، نحوي، بلاغي و گفتمانيِ اين غزليّات بوده است. به‌منظور انجام اين تحقيق از روش تركيبي (توصيفي، تحليلي، آماري) براي بررسي 54 غزل مدحي منتخب ديوان حافظ استفاده شد و اين نتايج به دست آمد: در لايۀ زباني، غلبۀ رمزگان رندي دووجهي و كاربرد كمتر شاخص‌هاي شخصي، واژگان حسّي و واژگان خاصّ كه لازمۀ شعر مدحي است، از رنگ و بوي مدح در غزليّات مدحي حافظ به ميزان زيادي كاسته است؛ در لايۀ نحوي، وجهيّت عاطفي و تمنّايي كه مناسبت بيشتري با مدح دارد، فراواني بسياركمي دارد؛ در اگرچه مدح به‌مثابه وصلۀ ناجوري در ديوان لسان‌الغيب، بر چشم و طبع حافظ‌ دوستان گراني مي‌كند، و نيز درست است كه ماهيّت مدح در مغايرت با مرام رندي و مشرب آزاده‌خويي حافظ قرار مي‌گيرد، امّا خواه‌ناخواه بايد پذيرفت كه پاي مدح به ديوان حافظ رند هم باز شده و آن را در معرض انواع قضاوت‌هاي‌ منتقدان نهاده است. مسئلۀ اصلي اين تحقيق، خوانشي دوباره و بدون پيش‌داوري از غزليّات مدحي حافظ با رويكرد سبك‌شناسي انتقادي با هدف كشف سازوكار گفتماني پنهان در لايه‌هاي سبكي چهارگانۀ زباني، نحوي، بلاغي و گفتمانيِ اين غزليّات بوده است. به‌منظور انجام اين تحقيق از روش تركيبي (توصيفي، تحليلي، آماري) براي بررسي 54 غزل مدحي منتخب ديوان حافظ استفاده شد و اين نتايج به دست آمد: در لايۀ زباني، غلبۀ رمزگان رندي دووجهي و كاربرد كمتر شاخص‌هاي شخصي، واژگان حسّي و واژگان خاصّ كه لازمۀ شعر مدحي است، از رنگ و بوي مدح در غزليّات مدحي حافظ به ميزان زيادي كاسته است؛ در لايۀ نحوي، وجهيّت عاطفي و تمنّايي كه مناسبت بيشتري با مدح دارد، فراواني بسياركمي دارد؛ در لايۀ بلاغي، ابتكار و تلاش چنداني براي ابداع ابزارهاي بلاغي به‌منظور تأييد و تأكيد گفتمان مدحي به چشم نمي‌آيد؛ در لايۀ گفتماني اولويّت با كنش‌هاي تصريحي و ترغيبي است كه آن ‌هم در خدمت تبليغ ارزش‌هاي گفتماني حافظ (و نه ممدوح) قرار مي‌گيرد؛ بنابراين، مي‌توان نظر داد كه تفاوت معني‌داري در هيچ‌يك از لايه‌هاي سبكي و گفتماني غزليّات مدحي حافظ با ساير غزليّات او وجود ندارد و مجموع اين عوامل باعث كم‌رنگ‌شدن مدح و خاصّيت مدّاحي در شعر حافظ بوده است.