مفهوم يابي زيرساخت‌ سبز در شهرهاي حاشيه كوير

سابقه و هدف: پس از كشف، گسترش و بلوغ مفهوم زيرساخت سبز در نهايت محققان آن را شبكه‌اي درهم‌آميخته از عناصر طبيعي و نيمه‌طبيعي باقابليت فراهم آوردي عملكردهاي مختلف و خدمات اكوسيستمي و شامل مزيت‌هاي بوم شناختي، اقتصادي و اجتماعي براي انسان و ساير گونه‌هاي زيستي مي‌دانند. امروز مبحث زيرساخت سبز در سير مطالعات فرم شهري و آب به‌عنوان بخشي از پارادايم هاي نوين مديريت آب محسوب مي گردد. لذا در بستر بحران آب و شهرها در ايران و به ويژه در حاشيه كوير مركزي ضروري است زيرساخت سبز به عنوان شبكه هايي از فرم شهر در ارتباط با آب تعريف عملياتي گردد و به اين سؤال پاسخ داده شود كه مفهوم زيرساخت‌هاي سبز در نواحي خشك و نيمه‌خشك چيست و ويژگي‌هاي آن‌ها كدامند؟ لذا هدف اصلي اين پژوهش شناسايي زيرساخت‌هاي سبز در شهرهاي كويري است. براي نيل به اين هدف دو گام پيش‌بيني‌شده است 1- جستجو و تعريف عملياتي زيرساخت‌هاي سبز در گفتمان‌هاي بالغ آب و شهر 2- مصداق يابي زيرساخت سبز در شهرهاي حاشيه كوير. مواد و روش‌ها: اين پژوهش در گام نخست در جستجوي تعريف عملياتي زيرساخت سبز است، لذا تحليل محتواي كيفي متون مرتبط با دوره گسترش و تثبيت مفهوم زيرساخت سبز در سال‌هاي 2005 تا 2020 و تدوين چارچوب مفهومي براي تعريف عملياتي زيرساخت سبز را در دستور كار قرار داد. با جستجوي كليدواژه هاي green infrastructure, green and blue infrastructure در پايگاه داده هاي web of science مجموع 116 مقاله انتخاب شد. پس از مطالعه اوليه منابع، 25 منبع با بيشترين ارجاعات در بازه زماني مذكور مرتبط با دوره بلوغ ادبيات زيرساخت سبز، در پاسخ به سؤال زيرساخت سبز چيست؟ تا دستيابي به اشباع نظري بررسي شدند. اين منابع شامل مقالات، كتب و گزارش ها پيرامون موضوع زيرساخت سبز مي باشند. در اين پژوهش، روش تحليل محتوا در بستر روش هاي پژوهش كيفي در متون تخصصي حوزه طراحي محيطي با رويكرد استقرايي براي كشف مضامين موجود در تعاريف زيرساخت سبز برگزيده شده است. اين روش براي تحليل، تلخيص، طبقه بندي و استنباط سيستماتيك متون، حاوي تعريف مفهوم زيرساخت سبز انتخاب گرديد تا بتواند معاني پنهان اين مفهوم را آشكار ساخته و امكان قياس آن با زيرساخت‌هاي شهرهاي تاريخي حاشيه كوير را فراهم سازد. تحليل محتوا به صورت عمده در سه مرحله اصلي آمادگي، سازماندهي و گزارش انجام مي‌گردد. اين مراحل در 6 گام صورت پذيرفته است: 1-مشخص كردن مسئله پژوهش 2-تدوين سؤالات و اهداف 3-تعريف و مشخص كردن متغيرها 4-نمونه‌گيري و انتخاب واحدهاي تحليل و زمينه 5-كدگذاري و مقوله‌بندي 6- تحليل و استنباط و گزارش. نتايج و بحث: پس از تحليل محتواي متون تخصصي متناسب با كرونولوژي مطالعات حوزه زيرساخت‌ سبز در گام اول، كدهاي اين مفهوم در شكل شناسي، نظام استقرار، عملكرد، زمينه، مزيت، خدمات و هدف استخراج و دسته‌بندي گرديد. اين دسته بندي هفتگانه منبعث از تحليل مضامين در روش تحليل محتواي كيفي استقراري، حاصل بررسي متون منتخب و گروه بندي كدها (و نه حاصل از چارچوب نظري بيروني) مي باشد: 1-شكل‌شناسي (ريخت‌شناسي) زيرساخت سبز متأثر از ماهيت سيستمي شبكه شهري است كه شامل اجزاي طبيعي و مصنوع به‌صورت لكه، كريدور و ماتريس بوده تا در نهايت ارتباط آب و زمين را برقرار نمايد 2- استقرار زيرساخت‌هاي سبز از مقياس كلان تا خرد، درون و بيرون شهرها و روستاها، داراي پراكنش وسيع جغرافيايي است.3-زيرساخت‌هاي سبز چند عملكردي هستند. 4- زيرساخت سبز در زمينه طبيعي (جاندار و بي‌جان)، مصنوع و انسان گسترش مي‌يابد. 5-زيرساخت‌هاي سبز با ايجاد مزيت‌هاي اقتصادي، اجتماعي، طبيعي و كالبدي ارزش‌آفريني مي‌كنند. 6-زيرساخت‌هاي سبز ارائه‌دهنده خدمات اكوسيستمي هستند. 7-زيرساخت‌هاي سبز در غايت امر به مديريت پايدار منابع منجر خواهند شد. شبكه زيرساخت‌هاي سبز در شهرهاي حاشيه كوير ايران نيز به مشابه يك سيستم چند عملكرديِ ارزش‌آفرين براي ارائه خدمات اكو سيستمي باهدف مديريت پايدار منابع وجود دارند. به بيان عملياتي‌تر مجموعه قنوات، باغات و مسيل‌ها تا فضاهاي شهري و معماري مبتني بر آب همه تشكيل‌دهنده شبكه‌اي چند عملكردي از اجزاي طبيعي هم چون باغات و اجزاي مصنوع هم چون قنوات به‌صورت خطوط، نقطه و پهنه مانند شبكه سبز فصلي منعطف مابين بالادست و پايين‌دست آبادي‌ها براي برقراري ارتباط دوسويه زمين و آب در اقليم گرم و خشك هستند كه از مقياس خرد (داربست درخت مو در يك‌خانه تاريخي) تا كلان (ذخاير برف خانه‌اي دائم) درون و بيرون شهرهاي كوچك و بزرگ و روستاهاي مستقر در حاشيه كوير قرار دارد. ا ين سيستم ارائه دهنده خدمات اكوسيستمي براي كويرنشينان است كه موجب ايجاد مزيت هاي اقتصادي، اجتماعي -فرهنگي و محيطي در محيط مصنوع و طبيعي براي انسان، جا نداران و بي جان ها شده و در نهايت نيل به مديرت پايدار منابع آب وهوا ميگردد. نتيجه‌گيري: زيرساخت سبز در شهرهاي حاشيه كوير مركزي ايران به عنوان لقبي براي اندام‌هاي شهري كه عضو يك شبكه اكولوژي (Ecology) طبيعي و انسان‌ساخت هستند تلقي مي‌گردد، بلكه به يك رويكرد علمي و شيوه‌اي از طراحي و برنامه‌ريزي محيطي نيز ميت تواند اطلاق ‌گردد كه در آن بهترين نوع ارتباط آب و فرم شهر را براي پشتيباني از هر دو فرآيند طبيعي و مصنوع در مديريت منابع آبي در شهرهاي تاريخي حاشيه كوير حمايت مي كند. در شهرهاي حاشيه كوير زيرساخت سبز به عنوان سيستم چند عملكرديِ ارزش‌آفرين براي ارائه خدمات اكوسيستمي باهدف مديريت پايدار منابع وجود دارند. اين شبكه شامل طيف وسيعي از قنوات، باغات، مسيل‌ها، فضاهاي شهري و معماري مصنوع و طبيعي مبتني بر آب هستند.