برنامه‌ريزي و طراحي چشم انداز رودخانه‌هاي شهري با رويكرد محيط زيستي (مطالعه موردي: رود دره فرحزاد تهران)

سابقه و هدف: روددره‌هاي شهري كريدورهاي طبيعي هستند كه چشم انداز مفرحي را براي شهرها فراهم نموده و از نظر محيط زيستي، اجتماعي و فرهنگي نقش مهمي را در زندگي شهري بازي مي‌كنند. در حال حاضر به سبب توسعه بي‌رويه و عدم توجه به مباحث محيط زيستي در مديريت و برنامه‌ريزي كالبدي شهر، ساختار و كاركرد اين عناصر مهم از بين رفته و تبديل به كانال‌هاي جمع‌آوري آب سطحي يا گنداب‌رو شده‌اند. در شهر تهران به منظور بهبود كيفيت محيط زيست شهري پروژه‌هايي براي احيا و ساماندهي روددره‌هاي شهري مطرح شده است. از نقاط ضعف پروژه‌هاي مديريت شهري نگاه تك بعدي به توسعه و حتي احيا است. اگرچه قابليت بازگشت رودخانه به حالت اوليه از آن سلب شده است، راهكارهايي وجود دارد كه مي‌تواند تا حدودي شرايط را براي رودخانه جهت دستيابي به پايداري اكولوژيكي فراهم نمايد. هدف اصلي اين مطالعه بكارگيري روش‌هاي مهندسي و مديريتي به صورت تلفيقي و در نظر گرفتن ابعاد مختلف مديريتي جهت يافتن راه حل‌هاي كاربردي است تا از اين طريق طراحي چشم انداز پيرامون يك روددره به عنوان ابزاري براي احياي رودخانه و بازگرداندن آن از يك عنصر مخرب و سيل‌خيز به عارضه طبيعي مهم و در عين حال خدمات‌رسان در شهر استفاده شود. البته در صورتي كه مولفه‌هاي كليدي اعم از اكولوژيكي، اقتصادي، اجتماعي ـ فرهنگي، كالبدي و اجرايي و شاخص‌هاي زيرمجموعه آنها را به صورت يكپارچه مد نظر قرار دهد. به منظور كاربردي نمودن اين روش‌ها و ارايه نتايج عيني، رودخانه فرحزاد به عنوان نمونه موردي انتخاب شد.مواد و روش ها: براي نمايش و طبقه‌بندي شاخص‌هاي پايداري اكولوژيكي و مديريت زيستگاه از سامانه اطلاعات جغرافيايي (GIS) و مدل مساحي رودخانه شهري (URS) استفاده شد. ابتدا محدوده رودخانه در 8 گستره 50 متري تفكيك و سپس شاخص‌هاي اوليه شامل مواد و مصالح، عوارض زيستگاه و پوشش گياهي با يكديگر تركيب شدند و خصوصيات هر گستره تعيين شد. با استفاده از تحليل خوشه‌اي مقادير عددي براي شاخص‌هاي اوليه در نرم افزار SPSS تعريف و مطابق با تفاوت‌ها و شباهت‌هاي ميان آنها دسته‌بندي شد. بدين ترتيب گستره‌ها در طبقات مختلف از خيلي خوب تا خيلي فقير رده‌بندي شدند.نتايج و بحث: در مجموع محدوده رودخانه فرحزاد در 4 طبقه كيفي خيلي خوب، خوب، متوسط و زيرمتوسط از نظر طراحي چشم انداز پهنه‌بندي شد. در بخش شمالي كه در حوضه آبريز كن واقع شده، حدود 32 درصد از گستره رودخانه فرحزاد در محدوده خيلي خوب از نظر شاخص‌هاي محيط زيستي قرار گرفت. محدوده خيلي خوب در بازه ابتداي مسير و قسمت هاي كوهستاني قرار داشت. در ادامه به دليل فضاي سبز پيراموني و درختان دستكاشت باغي، حدود 11 درصد در طبقه خوب شناخته شد. محدوده‌هاي خيلي خوب و خوب حاكي از امكان طراحي براي ساماندهي اراضي و احياي رودخانه در اين بخش‌ها است. حدود 12 درصد از گستره رودخانه در سطح ضعيف طبقه‌بندي شده و مابقي مربوط به سطح متوسط است. در قسمت جنوبي مسير كه گستره در حوضه آبريز مركزي قرار دارد كلاً در طبقه ضعيف ارزيابي شد كه احتمالا با تغييرات جزئي بتوان كاربري‌هاي مناسب را به تدريج تعريف و چشم انداز آتي را بر اين پايه طراحي نمود.نتيجه‌گيري: در نهايت بهترين كاربري براي دستيابي به چشم انداز مناسب در گستره رود دره فرحزاد، گردشگري پايدار با رويكرد ساماندهي رود دره تشخيص داده شد كه در بخشهاي شمالي رودخانه و محلهايي كه اطراف آنها فضاي سبز دارد، قابل اجرا است. در ادامه مسير پس از سيل برگردان غرب كه دستخوش توسعه شهري است، نياز به برنامه‌ريزي دقيق بر مبناي يك رويكرد جامع نگر و چند جانبه براي حفاظت از رودخانه و در صورت امكان تلاش براي بازسازي آن است.