مدل‌سازي منابع و مصارف منابع آب حوضه‌هاي آبريز از طريق پياده‌سازي حكمراني داده در رصدخانه آب و انرژي (مطالعه موردي: پياده‌سازي پيشخوان مديريت منابع و مصارف در حوضه آبريز كرخه)

در سال‌هاي اخير محدوديت منابع آب و انرژي و اسـتفاده نـامطلوب و غيـر اقتصـادي از آنها، عامل اصلي و محدودكننده توسعه كشور بوده است. از يك طرف جمعيت و بخش‌هاي مرتبط با آن، رشد چشم‌گيري داشته است. از طرف ديگر، حركت رو به رشد بخش‌هاي مختلف مصرف‌كننده، لزوماً با توسعه منابع آب همسو نبوده است. به عبارت ديگر، افزايش تقاضا براي آب و انرژي در كشور با تخريب شديد كمي ‌و كيفي منابع آب همراه بوده است. همچنين اقليم خشك و نيمه‌خشك حاكم بر كشور و كمبود بارش‌ها و در نتيجه كمبود منابع آب موجب ايجاد چالش براي توسعه پايا شده است. يك ابزار مديريتي جهت كنترل كمي ‌و كيفي منابع آب، استفاده از ابزارهاي مديريتي برخط و به‌روز و استفاده از آنها در قالب رصدخانه آب و انرژي جهت مديريت بهينه منابع و مصارف است؛ و همواره بر اين نكته تأكيد شده كه پايش و ارزيابي برخط1 منابع و مصارف آب، كليد موفقيت مديريت آب خواهد بود. در راستاي مديريت بهينه و ارزيابي برخط منابع و مصارف آب در بخش‌هاي مختلف توسعه رصدخانه آب و انرژي مي‌تواند ضمن بهبود «وضعيت داده و اطلاعات»، شرايط مناسبي از جهت «برنامه‌ريزي»، «مديريت پويا» و «نحوۀ تعامل با سازمان‌هاي مرتبط» ايجاد نمايد. چنين زيرساختي موجب كاهش و يا حذف وضعيت ناكارآمد اطلاعات از لحاظ پراكندگي، تعدد، تناقص، عدم انسجام و ... و نهايتاً سرگرداني تصميم‌گيران خواهد شد. همچنين مي‌توان با اعمال سناريوهاي برخط در شرايط زماني و مكاني خاص، امكان كاهش يا افزايش تخصيص آب به واحدهاي مختلف را فراهم نمود. علاوه بر آن، ضمن بهينه‌سازي منابع و مصارف، موجب توجه به آستانۀ مخاطرات گرديد. سازمان آب و برق خوزستان طي خشك‌سالي‌هاي دهۀ گذشته، رويكرد خود را در توزيع آب به‌تدريج از مديريت عرضه (تأمين) كه با بهره‌وري پايين همراه بود، به مديريت تقاضا (مصرف) معطوف نمود. به‌عنوان‌مثال در شرايط خشك‌سالي مشابه سال 1392 در حوضۀ كرخه، توزيع آب در رودخانه با اولويت مديريت عرضه صورت مي‌گرفت. بدين‌صورت كه هنگام رهاسازي جريان از سد مخزني در بالادست، كنترل برداشت‌ها (مصارف) در رودخانۀ پايين‌دست سد به علت فقدان ابزارهاي لازم (پيشخوان‌هاي مديريتي و ...) صرفاً با استفاده از تجارب و قضاوت‌هاي مديران و كارشناسان مربوطه و با تأخير صورت مي‌گرفت و چنانچه يك نقطه از رودخانه با كمبود آب مواجه مي‌شد، اين كمبود عمدتاً از طريق افزايش رهاسازي جريان از سد (تأمين از منبع) جبران مي‌شد؛ اما از سال 1395 و به‌ويژه در خشك‌سالي‌هاي اخير، رويكرد سازمان در توزيع آب به مديريت مصرف تغيير يافت و به‌تدريج طي دو سال گذشته، زيرساخت و شرايط لازم براي اين نوع مديريت ايجاد شد، به‌طوري‌كه در خشك‌سالي تابستان 1400، رويكرد جديد از طريق: (1) توسعه و پياده‌سازي پيشخوان مديريت منابع و مصارف آب در رودخانه‌ها، (2) پايش روزانه منابع و مصارف به‌منظور تعيين ميزان انحراف از برنامه‌ريزيِ انجام‌شده و (3) تدوين برنامه اقدام براي پاسخ به وضعيت‌هاي خارج از برنامه، به‌طور كامل پياده‌سازي و اجرا گرديد. در خشك‌سالي تابستان 1400، مديريت توزيع آب با رويكرد جديد در رودخانه كرخه در محدوده پايين‌دست سد مخزني اعمال شد كه طي آن از طريق كنترل مصارف، كاهش قابل‌توجهي در تلفات آب در طول رودخانه صورت گرفت و بين منابع و مصارف، تعادل مناسبي برقرار شد. مقايسه حجم آب توزيع‌شده با رويكرد قديمي (مديريت عرضه) در شرايط خشك‌سالي تابستان 1392 و حجم آب توزيع‌شده با رويكرد جديد (مديريت مصرف) در شرايط خشك‌سالي تابستان 1400 نشان مي‌دهد كه اِعمال رويكرد جديد در سطح 34272 هكتار از اراضي كشاورزي تحت كشت تابستانه در محدوده ذكرشده، ضمن افزايش بهره‌وري باعث صرفه‌جويي آب به ميزان 692 ميليون مترمكعب شد. اين كار، نوآوري و تجربه منحصربه‌فردي بود كه لازمۀ آن اهتمام مديريت و رهبري جهت اجراي حكمراني داده (ايجاد يكپارچگي و تمركز در داده‌ها، اطلاعات، هماهنگي‌ها و تصميم‌گيري‌ها، تعريف فرآيندها، آستانه‌ها، برنامه‌ها و بهره‌گيري از ابزارها و فن‌ها) بود كه به ابتكار مديران ارشد سازمان آب و برق خوزستان و همكاري مؤثر معاونت‌هاي تخصصي در مجموعۀ رصدخانه آب و انرژي خوزستان به‌عنوان پايلوت رصدخانه ملي آب ايران فراهم گرديد و روش و الگوي جديدي براي افزايش بهره‌وري منابع و مصارف آب در سال‌هاي آتي و در سطح كشور تهيه شد.