واكاوي هندسه تصويرهاي شعري دوره بازگشت (در تأمّلي مقايسه‌اي با ساختمان تصويرهاي شعري ديگر سبك‌هاي شعر فارسي)

بيشتر قضاوت‌‌ها در مورد شعر دوره‌ بازگشت كلّي و فرضي است و اثبات آن‌‌ها نياز به بررسي بيشتر و دقيق‌‌تري دارد. سازه‌ تصوير شعري، اجتماعي است از عناصر بلاغي مختلفي كه محصول نگاه و زبان خاص هر شاعر است؛ به ديگر سخن، ماحصل تجزيه‌ هندسه‌ يك تصوير شعري، هنرسازه‌‌هاي گوناگوني خواهد بود كه در تكوين آن سازه نقش داشته‌‌اند. يكي از ابزارهاي بايسته براي بررسي موشكافانه، دانش سبك‌‌شناسي است كه با دو مختصه‌ بسامدگيري و قياس، سنجه‌ خوبي براي بررسي شعر شاعران هر دوره ‌‌است. پژوهش حاضر كه به شيوه‌ كمّي ـ آماري و با رويكردي سبك‌‌‌‌شناختي نوشته شده‌‌است، با بررسي هندسه‌ تصويرهاي شعري ديوان‌‌هاي شش شاعر برجسته‌ دوره‌ بازگشت (مشتاق اصفهاني، هاتف اصفهاني، آذر بيگدلي، سروش اصفهاني، صباي كاشاني و فتح‌‌الله‌‌خان شيباني) مي‌‌كوشد تا ضمن پرهيز از كلي‌‌گويي‌‌هاي رايج در خصوص شباهت شعر شاعران دوره‌ بازگشت به شعر شاعران سبك‌‌هاي پيشين، با ارائه‌ آماري دقيق و روشن از مقدار بهره‌‌گيري هر شاعر از هنرسازه‌‌هاي منفرد و تركيبي، سواي تعيين سطح و كيفيت ساختمان تصويرها به لحاظ سادگي يا پيچيدگي‌‌، به قياس هندسه‌ تصويرهاي هر شاعر با سازه‌ تصويرهاي شاعران سبك‌‌هاي ديگر بپردازد. نتايج اين جستار نشان مي‌‌دهد كه هرچه از سبك هندي (و عصر صفوي دور) و به دوره‌ قاجار نزديك‌‌ مي‌‌شويم، از شمار هنرسازه‌‌هاي تركيبي و درصد پيچيدگي تصويرها كاسته و بر مقياس هنرسازه‌‌هاي منفرد و تصويرهاي ساده افزوده مي‌‌گردد؛ براي نمونه، سازه‌ تصويرهاي شعري مشتاق (نخستين و نزديك‌‌ترين شاعر اين پژوهش به سبك هندي) فراتر از سبك خراساني و در رديف هندسه‌ تصويرهاي سبك عراقي قرار مي‌‌گيرد، امّا ساختمان تصويرهاي قصيده‌‌هاي شيباني دقيقاً مطابق است با هندسه‌ تصويرهاي فرّخي سيستاني! در يك نگاه كلان هم مي‌‌توان گفت: ساختمان كلّي تصويرهاي شعر دوره‌ بازگشت به هندسه‌ تصويرهاي سبك خراساني نزديك و از هندسه‌ تصويرهاي سبك هندي دورتر است.