نقش عقل در نظام‌‌هاي اعتقادات ديني

از بنيادي‌ترين مباحث در علم كلام و فلسفۀ دين، بحث رابطة عقل و دين است كه دغدغه بسياري از فيلسوفان و متكلمان در جهان غرب و عالم اسلام بوده‌است. تعاريف بسياري از عقل و دين و نظرات مختلفي دربارۀ رابطة ميان آنها ارائه ‌شده؛ كه ازجملۀ نظرات مي‌توان به عقل‌گرايي افراطي، نص‌گرايي افراطي و عقل‌گرايي معتدل اشاره كرد. براي حل مسائل پيش‌آمده در بحث رابطة عقل و دين، مكاتب مختلف كلامي پاسخ‌هايي را ارائه داده‌اند. يكي از مكاتب مهم و تأثيرگذار كلامي در جهان اسلام، نومعتزله نام دارد. شيخ محمد عبده و محمد عماره از برجسته‌ترين متفكران نومعتزلي اسلام‌گرا هستند كه ضمن نقد جريانات افراطي نص‌گرايي و عقل‌گرايي، آرائشان در ميان اسلام‌گرايان اهل‌سنت تأثيرگذار بوده است. اين دو انديشمند در دفاع از عقلانيت اعتدالي و مبارزه با جريانات افراطي همچون عقل‌گرايي افراطي و نص‌گرايي افراطي تلاش بسيار از خود نشان داده و تأليفات زيادي از خود به‌جاي گذاشته‌اند. در اين نوشتار با روش كتابخانه‌اي تلاش مي‌شود تا ضمن معرفي نص‌گرايي افراطي و عقل‌گرايي افراطي، اشكالات هريك واكاوي شود؛ اشكالاتي نظير تعبد و تعصب به ظواهر متون و ناديده ‌گرفتن عقل، زياده‌روي در تأويل متون ديني، ترويج تاريخ‌مندي نصوص ديني و طرفداري از سكولاريسم.