تأملي پيرامون مفهوم سياسي خلافت در قرآن (با تأكيد بر تفاسير معاصر شيعه و خلافت نوعيه مشككه)

هدف پژوهش حاضر واكاوي مسئله خلافت در قرآن و به ويژه آيه سي‌ام سوره بقره و ارتباط آن با مفاهيم بنيادين كلام سياسي مانند مشروعيت است. روش پژوهش، تفسير اجتهادي موضوعي و تحليل محتوا بوده و بر اين فرضيه استوار است كه مفهوم خلافت در آيه سي‌ام سوره بقره به معناي جانشيني نوعيه انسان از خداوند و نه تنها اوليا و يا جانشيني از پيشينيان مي‌باشد، همان‌گونه كه اكثر تفاسير بر اين نظرند. جانشيني نوعيه نيز مي‌تواند به نحو مشكك و طيف‌گونه باشد، چنانكه تفسير تسنيم بر اين باور است. در ميان تفاسير معاصر دو رويكرد عام استخلاف از پيشينيان و استخلاف از خدا وجود دارد. در رويكرد استخلاف از خدا نيز سه رهيافت جانشيني انسان‌هاي كامل، جانشيني نوعيه انسان و جانشيني نوعيه مشككه قابل احصاء است. براساس نتايج پژوهش حاضر، رويكرد نخست به همراه رهيافت اول رويكرد دوم، بر مشروعيت الهي محض، خلافت نوعيه بر مشروعيت مردمي و الهي مردمي و خلافت نوعيه مشككه انسان از خداوند كه ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي در تفسير تسنيم است، به تقويت نظريه مشروعيت الهي- مردمي و مشاركت سياسي فعال در عرصه حكومت‌داري اسلامي مي‌تواند بينجامد. اسميه و نه فعليه بودن جمله «اني جاعل في الارض خليفه» و صفت مشبهه بودن جاعل، دليل بر استمرار وجود خليفه الله است. بر اين اساس، مقام خليفه اللهي انسان، صرفاً مربوط به تكوين نيست؛ بلكه بر جواز تصرف انسان در امور اجتماعي و حكومتي نيز دلالت دارد.