واكاوي مفهوم زيبايي‌شناسانه «سرّ سماع» بر پايه متون عرفاني و فلسفي

«سرّ سماع» مفهومي عرفاني است كه به حسّ برانگيختگي روح در مواجهه با موسيقي اطلاق مي‌شود. به‌باور صوفيان، روح در حين استماع موسيقي با تداعي خطاب اَلَست به نوعي آگاهي مبهم نسبت به مبدأ وجودي خود نائل مي‌شود و بدين ترتيب آمادۀ كشف و شهود مي‌گردد. مي‌توان اين مفهوم عرفاني را بيان ديگري از نظريۀ «سماع طبيعي» در فلسفۀ فيثاغورسيان و افلاطونيان پنداشت كه بر اساس آن، جهان ما با موسيقي حاصل از گردش نفوس افلاك به وجود آمده و ازاين‌رو، تناسب موسيقايي براي روح آدمي تداعي‌گر عالم روحاني و برانگيزانندۀ نوعي حسّ نوستالژي در برابر آن است. اين نظريه پس از راهيابي به فلسفه و حكمت اسلامي، به‌ويژه آراي اخوان‌الصّفا، توسط عرفا اقتباس و با مفاهيم قرآني آميخته گرديد. عرفاي مسلمان به‌ويژه نواي دل‌انگيز خطاب الست در صحنۀ ازل را جايگزين موسيقي زيبايي مي‌سازند كه بر اساس نظريۀ سماع طبيعي سرچشمۀ هستي بود. همچنين مفهوم سرّ سماع و سماع طبيعي با مفهوم «بازي آزاد قوّۀ خيال و فاهمه» در زيبايي‌شناسي كانت قابل ‌انطباق‌اند كه به احساس برانگيختگي در برابر زيبايي هنري و حالتي اطلاق مي‌شود كه در آن ذهن مي‌كوشد تا با گسترش شبكه‌هاي تداعي، تناسب‌هاي بي‌سابقه را ادراك كند. اين نوشتار نشان مي‌دهد كه چگونه تداعي زيبايي‌شناسانه در فلسفۀ الهياتي و عرفان اسلامي خوانشي نو مي‌يابد.