بررسي عوامل فرامتني و درون‌متني مؤثر بر ذوق ادبي در چهار مقاله و لباب‌الألباب

معيار و سليقۀ هنري در هر زمان درحال تغيير و دگرگوني است. تذكره‌ها چكيدۀ نگاه و ذوق مخاطب به شمار مي‌روند كه همانند آيينه بازتاب‌دهندۀ تحول معيارهاي ذائقۀ ادبي در هر زمان‌اند. با تحليل اين آثار در دوره‌هاي مختلف مي‌توان شيوة شكل‌گيري و جهت‌دهي به ذوق و تحول سليقۀ ادبي در هر دوره را به‌خوبي نشان داد. با بررسي چهار مقاله و لباب‌الألباب از نظرگاه جامعه‌شناسي ذوق ادبي مشخص شد، خاك و زمينۀ اجتماعي و وسايل انتخاب، از عوامل مهم جهت‌دهي به ذوق ادبي زمان از ديد صاحبان اين دو تذكره است. از نگاه صاحبان اين دو تذكره، سود و منفعت دوسويۀ ارباب قدرت و هنر براي جاودانگي و حفظ و بقاي نام يكديگر، همكاران هنرمند، آشنايي شخصي هنرمندان نورسيده با نويسندگان و هنرمندان مشهور و نقد ادبي از مهم‌ترين عوامل فرامتني شكل‌دهنده به سليقه‌هاي هنري به شمار مي‌روند؛ موازنه و مقايسۀ شاعران، رعايت تناسبات لفظي و معنايي همراه با اغراق، از ويژگي‌هاي بارز درون‌متني نقد ذوقي در تذكره‌هاي يادشده است. طبقۀ اجتماعي هنرمند، آينگي شكوه قدرت و فضل‌گرايي و هنرگرايي، معيارهاي ارزش‌آفرين فرامتني و بديهه‌سرايي، ايجاز و استفاده از صنايع و آرايه‌هايي كه فلسفۀ وجودي آنها برانگيختن حس اعجاب در مخاطب است، از مصداق‌هاي زيبايي درون‌متني در تذكره‌هاي مدّنظر به شمار مي‌آيد.