بررسي و مقايسۀ گونه‌هاي آيروني در گلستان سعدي و اخلاق‌الأشراف عبيد زاكاني

آيروني نوعي صنعت ادبي است كه تضادهاي معنايي را دوچندان مي‌كند و خاصيّت چندپهلوبودن آن، باعث به چالش كشيدن ذهن مخاطب مي‌شود. اين نوع ادبي در ادبيات فارسي معادل اصطلاحاتي مانند طنز، كنايه، مطايبه، تجاهل‌العارف، مدح شبيه به ذم، ايهام، تضاد، تناقض و... آمده است. سعدي و عبيد دو نويسندۀ توانا در زمينۀ سخن كنايه‌آميز در دو قرن متوالي هستند كه با دوگانه‌گويي‌هاي خاص خود باعث نوعي طنز در بافت كلامشان شده‌اند؛ به همين سبب اين پژوهش بر آن است تا جلوه‌هاي آيروني را با توجه به اوضاع سياسي و اجتماعي آن روزگار در كتاب گلستان و اخلاق‌الأشراف بررسي و مقايسه كند و از اين راه، بهتر به درك لايه‌هاي زيرين متن پي برد. مقاله ابتدا به روش تحليلي ـ توصيفي، بر اوضاع سياسي ـ اجتماعي عصر هر دو نويسنده توجه دارد؛ سپس به بررسي و مقايسۀ انواع آيروني در دو كتاب، همراه با شاهدمثال مي‌پردازد. برپايه‌ يافته‌هاي اين پژوهش، بيشترين گونۀ آيروني به‌كاررفته در گلستان با توجه به شرايط حاكم بر جامعه و همچنين خفقان سياسي و اجتماعي آن دوران ـ كه سايۀ طنز و پوشيدگي كلام را در بافت متن كتاب ايجاد كرده است ـ از نوع آيروني ساختاري، موقعيّت، تقديري و كلامي است؛ همچنين در اخلاق‌الأشراف، بيشترين نوع آيروني، بلاغي است و شاهد خاصي از گونۀ ساختاري، راديكال، تقديري، نمايشي و رمانتيك در اين اثر ديده نشد.