مطالعۀ نقش زنان در ادبيات ‌نمايشي دوران تكوين در ايران براساس تحليل و گفتمان انتقادي نورمن فركلاف

حضور شخصيت‌هاي زن در نمايشنامه‌هاي دوران تكوين ادبيات‌ نمايشي ايران، يعني قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم، حالات و جلوه‌هاي متفاوتي يافته و به‌شكلي متناقض‌نما طرح شده است. دگرگوني‌هاي جامعه‌شناختي در سدۀ سيزدهم خورشيدي كه حاصل رويارويي با جهان غرب بود، رشد موقعيت زنان را ضروري مي‌كرد و به ترس و اضطرابي دامن مي‌زد كه با برجسته‌شدن اين جايگاه همراه بود. اين دوران هم‌زمان با شكل‌گيري ادبيات‌ نمايشي و تئاتر در ايران به‌مثابۀ پديده‌اي جديد است كه نويسندگان و كنش‌گران اين عرصه آن را بستر مناسبي براي طرح مسائل اجتماعي و سياسي تلقي مي‌كردند. در پژوهش حاضر با ابتنا به رويكرد بازتاب در جامعه‌شناسي هنر كه آثار هنري را آينه‌اي در برابر اجتماع تلقي مي‌كند، تحليل ‌گفتمان ‌انتقادي نمايشنامه‌هاي شاخص اين دوران از نويسندگاني مانند آخوندزاده، ميرزاآقا تبريزي، كمال‌الوزاره محمودي، عبدالحسين نوشين، حسن مقدم و رفيع حالتي صورت گرفته است. نمايشنامه‌هاي منتخب به روش توصيفي- تحليلي و به شيوه‌اي كه نورمن فركلاف پيشنهاد مي‌دهد، در سه سطح توصيف، تفسير و تبيين بررسي شده‌اند. در سطح توصيف به پلات نمايشنامه به‌منزلۀ يكي از مهم‌ترين جنبه‌هاي درام و كاركرد شخصيت‌هاي زن در آن پرداخته‌ شده است. در سطح تفسير با نگاهي به وقايع اجتماعي مربوط به زنان در اين دوره، مقايسه‌اي ميان كنشگري زنان در نمايشنامه و ميزان و نقش آنان در جامعه انجام شده است. درنهايت در مرحلۀ تبيين، علت فاصلۀ تغيير الگوهاي اجتماعي و نقش زنان در نمايشنامه‌ها بررسي شده است. نتيجۀ تحليل نمايشنامه‌ها در بستر گفتماني دوران نشان مي‌دهد با اينكه در اين زمان همواره بر نقش كليدي زنان در اجتماع و ارتقاي آنان تا حد سوژۀ سخنگو به‌عنوان يكي از نمودهاي پيشرفت تأكيد مي‌شود، همچنان حاكميت گفتمان مردسالارانه و هراس از بركشيدن زنان، با اقتدار بر نمايشنامه‌هاي اين دوران صدساله سايه افكنده است؛ به‌طوري‌كه نقش زنان يا با مفاهيمي مانند مكر، فريبكاري و توطئه همراه است يا شخصيت‌هاي نمايشي زن در حد ابژۀ نظربازي مردان و اغواگري باقي مي‌مانند.