تحليلي بر كاربست اخلاقي وقف (با تكيه بر انديشه اخلاقي علامه جلال الدين دواني)

وقف به مثابه يك نهاد و همچنين كنشي نظام‌مند، از گذشته تاكنون ضمن ايفاي كاركردهاي اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي، توانسته است مورد توجه پژوهشگران باشد. يكي از عرصه‌هاي مغفول وقف، توجه به كاربست اخلاقي آن است كه كمتر مورد اهتمام بوده است. به تعبيري وقف عملكردي است كه نه فقط به وسيله منافع اقتصادي، بلكه با اخلاق و نفس انساني هدايت مي‌شود و به همين دليل معطوف به كنشگران بوده و به مثابه فعل اخلاقي قابل بررسي است. همچنين اخلاق نقش مهمي در رسيدن انسان به سعادت دارد كه در متون ديني اسلام به ويژه قرآن بر تهذيب نفس تأكيد بسيار شده است. علامه جلال الدين دواني از جمله صاحب‌نظران در علم اخلاق است كه مباني اخلاقي خود را مشتمل بر علم و آگاهي، عقل، ايمان، عبادت، علم و عمل، ايمان به خداوند، تعليم و تربيت، اراده و شرع مي‌داند. نظر به اهميت اين مسئله در اين پژوهش با روش توصيفي-تحليلي كاربست اخلاقي وقف با نظر به آراي علامه جلال الدين دواني تبيين شد و چنين به دست آمد كه صدقات و انفاق در معناي اعم و وقف به معناي اخص، مصداقي از فعل اخلاقي است كه در بستري از علم و آگاهي، زمينه‌ساز ايصال انسان به كمال نهايي است كه در انديشه علامه اين كمال همان رسيدن به مقام الهي و قرب حق است. هر چند ايشان اين مرتبه را ويژه انسان كامل مي‌دانند؛ ولي انسان با وقف كردن، گسستن از امور مادي را با تكيه بر عزم اراده خود تجربه مي‌كند كه ضمن در پي داشتن آرامش دروني، موجبات تقرب و تجلي محبت الهي و در يك پيوستار وسيع‌تر، موجب تأليف نفوس انسان‌هاي ديگر را فراهم مي‌كند. بدين معني كه بذل و بخشش انسان ضمن تهذيب نفس و تصعيد دروني، مي‌توان قوام و انسجام جامعه را در پي داشته باشد. اين كاربست از نظر علامه دواني اينگونه قابل تبيين است كه ايشان معتقدند بستر جامعه محل ظهور كمال و فضايل اخلاقي است و افراد مدينه همه تلاششان فراهم آوردن زمينه خيرات و دفع شرور است. فرد واقف نيز با فعل اخلاقي خود، در بستر اجتماع سوق دهنده نفوس به سمت فضايل اخلاقي است.