جغرافيانگري قزويني بر پايه آثارالبلاد و اخبارالعباد

جهان اسلام، پس از حملات ويرانگر مغول‌ها و تشكيل حكومت ايلخانان ايران (اواسط سدة هفتم تا اواسط سدة هشتم) با شرايط تازه و متفاوتي رو‌به‌رو شد تا آنجا كه گسترش علوم مختلف نيز تحت تأثير اين شرايط قرار گرفت. در چنين اوضاعي، محمدبن زكرياي قزويني، با تأليف آثارالبلاد و اخبارالعباد و نيز عجايب‌البلدان، نخستين گام را در مسير تأليف آثار جغرافيايي برداشت. از اين‌رو، پژوهش حاضر كوشيده است تا به اين پرسش‌ها پاسخ دهد كه آيا قزويني در تأليف آثارالبلاد و اخبارالعباد، بر نگرش و شيوۀ پيشينيان اتّكا كرد يا طرحي نو درانداخت و از چه منظري به دانش جغرافيا مي‌نگريست و آن را مشتمل بر چه عناصري مي‌دانست؟ بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه قزويني ازلحاظ اشتمال، هم به جهان اسلام و هم به بيرون از آن توجه داشته و از آن روي كه در نوشتن مطالب به‌گونه‌اي متأثر از نظام اقيلم يوناني بوده، به مكتب عراقي گرايشِ بسيار داشته است. همچنين او كوشيد ميان جغرافيا و تاريخ توازني هم به‌وجود آورد؛ از همين‌روست كه بعد از جغرافياي طبيعي، بيشترين توجه‌اش به جغرافياي انساني و اقتصادي بوده است. چنين رويكردي از عنوان كتاب او هم پيداست كه «بلاد» و «عباد» را در آن جاي داده است. همچنين نگاه ويژه نويسنده به عجايب‌نگاري و تراجم احوال بزرگان، نشان‌دهنده گرايش او به تاريخ‌نگاري و داستان‌پردازي بوده است.