بازخواني دو سفرنامه دوره قاجار در پرتو نظريه زبان‌شناسي نقش‌گراي هليدي در سطح فرانقش انديشگاني

زبان­‌شناسي نقش‌­گراي نظام­مند هليدي يكي از رويكردهاي معناشناختي در تفسير و تحليل متون ادبي است كه در مقابل زبان­‌شناسي ساخت­گرا قرار دارد. در پژوهش حاضر، قابليت تطبيق اين نظريه را در سطح فرانقش انديشگاني براي بازخواني سبكي متن دو سفرنامه دوره قاجار بررسي كرده­ايم و به تفاوت نقش­‌هاي زبان در دو سبك زنانه و مردانه ازطريق نحوه بازنمايي آنها در فرآيندهاي فعل پرداخته­‌ايم. پرسش اصلي اين پژوهش چگونگي بازنمايي تجربيات و مشاهدات دو نويسنده در طول سفر ازطريق ساختار گذرايي شكل­ گرفته در فرآيندهايي است كه جهان تجربي دو سفرنامه را به‌تصوير كشيده است. با گزينش بخش­‌هاي مشابه در هريك از سفرنامه­‌ها، به بررسي پانصد نمونه فرآيند در هريك پرداختيم. پس از مشخص‌كردن نوع هريك از فرآيندها و آمارگيري، درصد فراواني كاربرد هريك از فرآيندهاي شش­گانه (مادي، ذهني، رابطه‌اي، كلامي، رفتاري، و وجودي) را در فرانقش انديشگاني مقايسه كرديم. نتايج حاكي از اين است كه بسامد بيشتر فرآيند ذهني در سفرنامه بانوي قاجار، و بسامد بيشتر فرآيند رابطه‌­اي در سفرنامه مرد ناشناس، به‌ترتيب، نشان­‌دهنده توجه بيشتر بانوي قاجار به جهان درون، و اهميت بيشتر كشف روابط حاكم در جهان پيرامون و ارزش‌­گذاري اين روابط در ذهن و زبان نويسنده مرد است. در بررسي ميزان كاربرد افزوده‌هاي حاشيه‌اي در دو سفرنامه، روشن شد كه سكينه سلطان 27 درصد بيشتر از مرد ناشناس اين افزوده‌ها را در متن به‌كار برده است كه توجه بيشتر او را به ثبت جزئيات در طول سفر نشان مي‌دهد. از نظر كاربرد انواع افزوده‌­هاي حاشيه­‌اي، افزوده مكان و همراهي در سفرنامه نويسنده مرد و افزوده‌­هاي درجه، كيفيت و قصد و علت در سفرنامه نويسنده زن بسامد بيشتري دارد. اين موضوع تفاوت سبك را در دو نوشتار با توجه به نوع شكل­‌گيري و تصوير تجربيات جهان بيرون در ذهن و نحوه بازنمايي آن­ در زبان دو نويسنده نشان مي­‌دهد. از نظر ساخت گذرايي در اين دو سفرنامه، هرجا نويسندگان درحال زمينه‌چيني براي بيان مطلب اصلي هستند، جملات از گذرايي كمتري برخوردار است و هرجا رويداد و كلام مهمي مطرح شده است، ميزان گذرايي جملات نيز بيشتر بوده است؛ به‌اين‌معنا كه فرآيندهاي فعلي در پيش‌زمينه كلام، داراي تعداد مشاركان بيشتر، ارادي، مثبت، داراي وجه واقعي، با عامليت بالا و نمود غايي است و فرديت مفعول و ميزان تأثيرپذيري مفعول هم نسبت به جملات در پس‌زمينه كلام بيشتر است.