معيار عوارض ذاتي در انديشه محقق اصفهاني و علامه طباطبايي

معيارشناسي عوارض ذاتي كه نقش مستقيمي در مرزبندي دانش‌ها دارد، از گذشته دور مورد گفتگو بوده، درباره‌ آن ديدگاه‌هاي مختلفي ارائه شده است. در اين ميان، شيخ محمدحسين غروي اصفهاني وشاگردش علامه طباطبايي ضمن بهره‌گيري از تراث پيشينيان، به تحليل و ارزيابي ديدگاه مشهور ميان منطق‌دانان پرداخته، تأملات ژرفي ارائه نموده‌اند. جستار حاضر مي‌كوشد با روش توصيفي- تحليلي اين دو ديدگاه را با استفاده از آثار مختلف‌شان تنظيم، تقرير، مقايسه و ارزيابي نمايد. از رهگذر اين نوشتار آشكار مي‌شود كه محقق اصفهاني در مسأله تمايز علوم، ميان مقام تعريف و جعل تفكيك نموده، ملاك تمايز علوم در مقام تعريف را «موضوع» و در مقام جعل، «غرض» مي‌داند؛ چنانكه ضمن نقد ديدگاه مشهور ميان منطق‌دانان‌ و نيز نقد ديدگاه محقق خراساني، معيار عارض ذاتي را «نفي واسطه در عروض عرفي» مي‌داند. علامه طباطبايي ميان علوم برهاني و غيربرهاني تفكيك نموده، تخصيص محمولات به عوارض ذاتي را ويژه علوم برهاني و مقتضاي يقيني‌بودن مقدمات برهان مي‌داند و بر اساس همين ويژگي به ترسيم ويژگي‌هاي عارض ذاتي مي‌پردازد. در اين دو ديدگاه علي‌رغم دقت‌هاي فراواني برخي كاستي‌ها نيز وجود دارد كه در مقاله حاضر بدان ها پرداخته‌ايم.