جامعه شناسان ايراني و پيش بيني تغييرات نهاد خانواده در ايران (يك مطالعه انتقادي)

يكي از مشكلات جوامع امروزين پيچيدگي روزافزون و به تبع آن خودبسندگي و استقلال نهادها برابر عاملين اجتماعي است. در فرايند مدرنيزاسيون، نهادها، عينيتي مستقل از كنشگران پيدا مي كنند. اين پيچيدگي فرايند مديريت جامعه را دچار مسائلي مي‌كند كه توجه به آينده و پيش‌بيني روندها و فرايندها را مي‌طلبد. پيش‌بيني، يكي از خواص فراموش شده علم در جامعه‌شناسي ايراني است. به گونه‌اي كه تقريبا جامعه‌شناسي در ايران طي چهاردهه گذشته كوششي براي اعلان آينده پيرامون نهادي خاص و با تغييراتي در يك حوزه نداشته است. با اين وجود به صورت ناخودآگاه، جامعه‌شناسان پيش‌بيني‌هايي داشته‌اند كه محقق شده است. برخلاف جريان غالب جامعه شناسي در جهان كه آينده نهادهاي اجتماعي از جمله خانواده بيشتر مورد توجه بوده است، جامعه شناسان در كشور ما، بيشتر پديده هايي كه نماد تغييرپذيري جامعه هستند، همچون انقلاب ها و جنبش هاي اجتماعي را به عنوان انواع مختلفي تغييرات اجتماعي مورد مطالعه قرار داده اند. اين مقاله بر آن است با بررسي نگاه جامعه‌شناسان ايراني پيرامون تغييرات خانواده ايراني كه در مقالات آنان منعكس شده است، آن‌چه در لابلاي متون به عنوان نگاه به آينده خانواده ايراني بوده است را دسته بندي و احصا نمايد.براي پاسخ به اين سؤال كه «جامعه‌شناسان ايراني چه پيش‌بيني‌هايي دربارۀ خانوادۀ ايراني در ابعاد ازدواج، بعد خانواده و طلاق داشته‌اند» بهترين روش استفاده از تحليل شكاف است كه ابتدا در فضاي مهندسي و به‌مرور زمان در مطالعات بازار استفاده شد.در ايران با دو نوع نگاه به آينده روبه‌رو هستيم. اولين مدل كار محققان آينده در دهۀ اخير است كه در پنج سال پيش قدرتمندتر شده است. جامعه‌شناسان نگاه ديگري به آينده دارند. آن‌ها تقريباً هرگز ادعاي پيش‌بيني نكرده‌اند، اما دربارۀ رويدادهاي آينده به‌ويژه درخصوص خانواده ابراز نگراني كرده‌اند. در ميان تمام نظريه‌هاي جامعه‌شناسان دو مورد را مي‌توان به‌وضوح بيان كرد؛ اول اينكه هيچ‌يك از آن‌ها ادعا نكرده‌اند آيندۀ خانواده را پيش‌بيني مي‌كنند، حتي اگر در عمل چنين كرده باشند. نكتۀ بعدي اين است كه هيچ‌كدام از آن‌ها از روش‌هاي متعارف آينده‌نگر در دنياي امروز استفاده نكرده‌اند. البته بخش قابل‌توجهي از روش تحقيق آينده‌پژوهان نيز برگرفته از جامعه‌شناسي است. جامعه‌شناسي سنتي غني در مطالعات آيندۀ جهان معاصر است. با وجود اين، در حوزۀ روش كساني كه از آيندۀ خانواده صحبت كردند، به‌صراحت از روش آينده‌نگر سخني نگفتند.جامعۀ ايران را برخلاف آنچه شناخته شده است، مي‌توان با مطالعه‌اي پيمايشي پيش‌بيني كرد. اين موضوع در حوزۀ خانواده نيز كاملاً مشهود است.