ارزيابي تغييرات هيدرواكولوژيك رودخانه هليل رود و نقش سدهاي در دست بهره برداري در ايجاد آن

سابقه و هدف: گرچه آب عنصر اصلي توسعه پايدار به شمار مي رود، اما پروژه هاي سدسازي در راستاي مديريت منابع آب در سال هاي اخير نتوانسته است تعادل ميان مصارف انساني و نياز آبي اكوسيستم هاي طبيعي را به گونه اي حفظ كند كه ضمن بهره برداري با اهداف اجتماعي و اقتصادي، حيات  پايدار سيستم هاي رودخانه اي نيز تضمين شود. اين پژوهش كوشيده است در حوضه بالادست سد جيرفت به عنوان ناحيه كليدي تامين آب در نيمه غربي حوضه آبخيز جازموريان كه به نام هليل رود نيز شناخته مي شود، نسبت به درك اثرات هيدرولوژيك و پيامدهاي اكولوژيك ساخت سدها اقدام نمايد.مواد و روش ها: در اين پژوهش معنادار بودن روند تغييرات بلند مدت متوسط آبدهي ساليانه در رودخانه هاي محدوده مطالعات در محل ايستگاه هاي هيدرومتري سلطاني، بافت، هنجان، ميدان، قلعه ريگي، كناروئيه و حسين آباد و نيز تغييرات متوسط بارندگي سالانه در ايستگاه هاي باران سنجي متناظر با مناطق فوق در بازه زماني 38 ساله (98-1360) با استفاده از آزمون من-كندال بررسي شده و سپس 33 پارامتر هيدرولوژيكي (بر اساس آمار دبي روزانه جريان در ايستگاه حسين آباد در بازه زماني مذكور) به عنوان شاخص‌ نيازهاي اكولوژيك (كه متاثر از سدهاي مخزني بافت و جيرفت است) با استفاده از رويكرد محدوده تغييرپذيري و نرم افزار IHA در دو دوره قبل و بعد از احداث سدها مورد تحليل قرار گرفته‌اند.نتايج و بحث: بر اساس آزمون من-كندال، متوسط آبدهي ساليانه در رودخانه هاي بالادست مخزن سد جيرفت در طول 38 سال گذشته در سطح 95 و 99 درصد افت معنادار دبي داشته اند، اما روند تغييرات متوسط بارندگي ساليانه در همين بازه جز در يك ايستگاه (هنجان) معنادار نبوده است كه اين تفاوت ناشي از اثرات منفي ساخت سدها است و توسط خروجي مدل IHA نيز تاييد گرديد. لازم به ذكر است بر اساس خروجي مدل مذكور  3 ويژگي هيدرو-اكولوژيك جريان رودخانه هليل از زمان بهره برداري سد جيرفت (سال 1371) دچار تغييرات اساسي شده، اما بهره برداري سد بافت در بالادست سد جيرفت در سال 1388 منجر به تشديد اثرات منفي ويژگي هاي جريان (خارج از محدوده قابل قبول تغييرپذيري اكولوژيكي) هليل رود شده است.نتيجه گيري: به منظور جلوگيري از تشديد بحران آب، ضرورت دارد اثرات تجمعي در احداث سدهاي زنجيره­اي با رويكرد هيدرو اكولوژيك به دقت مدنظر قرار گيرد و برنامه تخصيص آب سدها به ويژه حقابه هاي محيط زيستي با توجه به تحولات بالادست حوضه هر سد بازنگري گردد تا اهداف مديريت يكپارچه منابع آب براي تامين نيازهاي اجتماعي-اقتصادي پايدار در كنار حفظ سلامت و بقاي اكوسيستم هاي طبيعي تضمين گردد.