نقد و بررسي اصالت كتاب سفرنامۀ اصفهان منتسب به افضل‌الملك

در مورد تاريخ اصفهان دورۀ صفوي، آثار مكتوب و تصويري متعددي وجود دارد، اما همۀ اين منابع از اعتبار برخوردار نيستند. برخي از اين منابع يا از اصالت برخوردار نبوده يا به‌صورت تحريف‌شده به معرفي آثار اين دوران پرداخته‌اند. عدم توجه به اصالت برخي از اين منابع، موجب خدشه دار شدن پژوهش‌هايي شده است كه از منابع غير اصيل استفاده كرده‌اند. بنابراين جهت ارزيابي اصالت منابع مورداستفاده در پژوهش‌هاي علمي ضرورت دارد، پژوهشگر در جستجوي دستيابي به حقايقي باشد كه عموماً به شكلي سازمان‌يافته جمع‌آوري مي‌شوند تا به اين واسطه پاسخگوي سؤال‌ها و فرضيه‌هاي اصلي پژوهش گردند. مسئوليت پژوهشگر درك تفاوت بين واقعيت، عقيده و همچنين تخيل است و دستيابي به اين موارد، نياز به منابعي معتبر دارد؛ لذا پژوهشگر قبل از استفاده از منابع، مي‌بايست از اعتبار آن‌ها اطمينان حاصل كند. در اين نوشتار تلاش شده تا با بررسي كتاب سفرنامۀ اصفهان،[1] منسوب به ميرزا غلامحسين افضل الملك (1241- 1308ش) از نويسندگان دورۀ قاجار، اصالت آن موردنقد و واكاوي قرار گيرد و در اين راستا، نسخۀ خطي و همچنين كتاب انتشار يافته[2] آن بررسي شده‌ است. ميرزا غلامحسين در سال‌هاي پاياني حكومت ناصرالدين‌شاه (حك: 1275-1226ش) به‌عنوان مترجم وارد دستگاه حكومتي شد. وي پس از طي مراحل مختلف و پس از قتل ناصرالدين‌شاه در سال 1274ش، به دربار مظفرالدين‌شاه (حك: 1285-1275ش) راه يافته[3] و به‌عنوان مورخ رسمي انتخاب شد و لقب افضل‌الملك را دريافت كرد.[4] مطالعۀ حاضر با رويكرد انتقادي و استفاده از منابع كتابخانه‌اي صورت‌ گرفته است.