دولت حداقلي و مساله آب در عصر قاجاريه

در اقليم نيمه‌خشك ايران، آبياري مصنوعي در طول تاريخ به يكي از نيازهاي حياتي مردم تبديل‌شده بود كه به احداث تعداد بي‌شماري از تأسيسات آبي همچون قنات، سد، چاه، نهر و آب‌انبار منجر شد. ايجاد اين تعداد از تأسيسات به سرمايه فراوان و نيروي كار انبوه نياز داشت. نكته‌اي كه بسياري از پژوهشگران را به اين باور رساند كه دخالت دولت در احداث و نگهداري تأسيسات آبي ناگزير بوده است. اما جدا از نظريه‌پردازي‌هايي كه در اين حوزه انجام شد،كه به‌ويژه از ديدگاه‌هاي ماركس و ويتفوگل متأثر بودند، داده‌هاي فراواني از تاريخ ايران در دوره قاجاريه به دست مي‌آيد كه نشانگر دخالت حداقلي دولت در نظام‌هاي آبياري و آب‌رساني بوده است. پرسش اينجاست كه چه شواهدي از عدم دخالت دولت قاجاريه در فراهم كردن آب روستاها و شهرها وجود دارد؟ چه عللي عدم دخالت دولت را تشديد مي‌كرد و مردم به چه صورت جاي خالي دولت را در اين فرايند پر مي‌كردند؟ فرض ما اين است كه تعداد انبوه قنات‌ها و سدهاي ويران و چاه‌ها و نهرهاي خشك، گواه آن است كه دولت قاجاريه وظيفه‌اي را در اين زمينه بر عهده نمي‌گرفت. حكام ولايات عموما تنها براي زمين‌ها و روستاهايي كه مالك آن‌ها بودند امكانات آب‌رساني را فراهم مي‌كردند و دولت مركزي در مواردي اندك، اگر سود سريعي را متصور بود، به احداث يا تعمير اين تأسيسات دست مي‌زد. در سراسر كشور، احداث و لايروبي و تعمير تأسيسات آبي عموما با سرمايه ملاكان و نيروي كار رعايا انجام مي‌شد. همياري مردم براي ساخت و تنقيه اين تأسيسات و مشاركت جمعي آن‌ها در منازعات آبي، تظلم‌ها، بست‌نشيني‌ها و تدوين نظام تقسيم آب موجب شكل‌گيري محافل خودسامان و انسجام بيشتر آن‌ها مي‌شد. روش پژوهش، توصيفي-تبييني با تكيه‌بر اسناد درجه اول به‌ويژه عرايض مجلس تحقيق مظالم است. چارچوب نظري پژوهش، برگرفته از ديدگاه «پاتريشيا كرون» در تشريح دولت‌هاي حداقلي در جهان ماقبل صنعتي است. پيش‌ازاين، پژوهش مستقلي پيرامون دخالت حداقلي دولت قاجاريه در مسئله آب منتشرنشده است.