نسل پنجم نظريه هاي انقلاب؟

موضوع اين مقاله مجادله‌هاي كلامي سال‌هاي اخير در باب نسل پنجم نظريه‌هاي انقلاب است. پس از رخداد انقلاب‌هاي عربي در سال 2011 با توجه به ويژگي‌هاي آن رويدادها، بحث‌هاي دامنه‌داري بين انقلاب پژوهان در خصوص چگونگي تحليل و تبيين اين رويدادها درگرفته است. گلدستون در سال 1980 سه نسل از تئوري‌هاي انقلاب را مطرح كرد و پس‌ازآن فورن (1993) و گلدستون (2001) نسل چهارم نظريه‌هاي انقلاب را كه برخلاف نسل سومي‌ها بر كارگزار انقلاب تأكيد بيشتري داشتند، مطرح كردند. مسئلۀ اين مقاله ظهور نسل پنجم نظريه‌هاي انقلاب است. انقلاب پژوهان (آلينسون، آدامز، لاوسون، بيات، بك، ريتر، اسليم، دان ...) در طي كمتر از يك دهۀ گذشته بحث‌هاي مبسوطي در خصوص رويدادهاي سه دهۀ اخير (از 1989 تاكنون) و توانايي/ ناتواني نظريه‌هاي نسل چهارم براي تحليل و تبيين آن رويدادها طرح كرده‌اند. در اين نوشتار با كمك روش تحليل انتقادي، ضمن طرح مباحث بيان‌شده و نقد نسل چهارم نظريه‌هاي انقلاب، در خصوص ظهور نسل پنجم بحث خواهد شد. نتايج حاصله از مباحث مطرح‌شده حاكي از آن است كه رويدادهاي انقلابي سه دهۀ اخير فاقد برخي از مؤلفه‌هاي اساسي نسل چهارم نظريه‌هاي انقلاب (به‌طور خاص، وجود ايدئولوژي، رهبري و سازمان انقلابي) بوده‌اند؛ بنابراين به مدد آثار انقلاب پژوهان متأخر [بالأخص بيات (2017)، لاوسون (2019)، آلينسون (2021,2019) و آدامز (2021,2019)]، مي‌توان به برخي از ويژگي‌هاي نسل جديد نظريۀ انقلابي دست پيدا كرد كه بر اساس آن «انقلاب» واجد تعريف جديدي شده است «كنش جمعي اعتراضي، ناگهاني (تا حدودي)، نسبتاً آرام، غير خشونت‌آميز، همراه با بسيج توده‌اي، با بهره‌گيري گسترده از فضاي مجازي و شبكه‌هاي اجتماعي، فاقد رهبري واحد و ايدئولوژي، همراه با دگرگوني سياسي در راستاي دموكراتيزه كردن فرآيندهاي حكومت‌گري». اكثر انقلاب‌هاي سه دهۀ اخير عليه ديكتاتوري‌هاي حزب سالار (رژيم‌هاي سوسياليستي) يا فرد سالار (رژيم‌هاي استبدادي فرد محور در شمال آفريقا و خاورميانه) رخ‌داده‌اند؛ بنابراين ‌بستر و زمينه انقلاب‌ها (استبداد) و پيامدهاي آن‌ها سياسي بوده است (دگرگوني نظام سياسي). نظريۀ انقلاب «جديد» با فاصله گرفتن از انقلاب‌هاي اجتماعي (اسكاچپول، فورن، گلدستون) و انقلاب‌هاي ايدئولوژي محور (فورن، گلدستون) در پي تحليل فرآيندي است كه منجر به دگرگوني سياسي در كشورهاي استبدادي شده است.