واكاوي خطبۀ شقشقيه با رويكرد تحليل گفتمان انتقادي

تحليل گفتمان انتقادي با رويكرد نوين و گرايش بين‌رشته‌اي علاوه‌بر ساختار و صورت متن، كاركردهاي اجتماعي متن را نيز بررسي مي كند و با نگاهي انتقادي، روابط پنهان قدرت و فرايندهاي سياسي، فرهنگي و ايدئولوژيك موجود در متن را از طريق بلاغت، نحو و بافت موقعيتي و بينامتني بررسي‌نموده و تقابل‌هاي گفتماني را ترسيم‌ مي‌كند. خطبه شقشقيه با توجه به دارا بودن نكات مهم تاريخي در مورد خلافت و بيعت، يك گفتمان انتقادي جالب توجه به‌شمار مي‌رود. پژوهش حاضر با رويكرد توصيفي- تحليلي و براساس الگوي گفتمان انتقادي نورمن فركلاف، به گفتمان‌كاوي خطبۀ شقشقيه در سه سطح توصيف، تفسير و تبيين مي‌پردازد تا به چگونگي نقد عملكرد خلفا توسط علي(ع) و روش انتقاد آن حضرت از انحرافات و مصائب جامعه اسلامي پس از رسول خدا و نيز به چگونگي ترسيم بيعت عمومي مردم با امام، در قالب نظريۀ يادشده، پي ببرد و رابطه قدرت و ايدئولوژي در گفتمان يادشده را آشكار نمايد. نتايج پژوهش نشان مي‌دهد در سطح توصيف، امام با استفاده از همنشيني واژگان متضاد و مترادف، صنايع بياني، كنش‌هاي گفتاري، جملات خبري مؤكّد، جملات كوتاه و پيوندهاي واژگاني، سعي در نشان‌دادن تقابل ميان گفتمان عدالت‌خواه علوي با گفتمان رقيب دارد؛ چنان‌كه در سطح تفسير نيز با كاربست مستقيم و غيرمستقيم آيات قرآن، سعي در تشريح علم و آگاهي خويش، بي‌علاقگي خود به خلافت ناعادلانه و بيان صفات رذيلۀ ناكثين، قاسطين و مارقين دارد. در سطح تبيين نيز علي(ع) با تبيين مسائل تاريخي خلافت، تلاش مي‌كند ضمن جلوگيري از به قدرت رسيدن مجدد ايدئولوژي انحرافي، زمينه بازتوليد گفتمان اصيل اسلامي را فراهم نمايد.