عوامل فضايي احساس معنوي در محيط معماري حرم مطهر رضوي با بهره گيري از رويكرد روان‌شناسي رفتارگرا

«احساس معنوي محيط» تجربه اي ويژه حاصل از حضور در فضاهاي قدسي است. درزمينه ي ارتباط بين معماري و مفاهيم معنوي، تحقيق‌هاي بسياري صورت گرفته است اما كمتر به بررسي تجربيات معنوي در مواجهه با آثار معماري پرداخته اند. روانشناسي رفتارگرا به واسطه تمركز بر روي عكس‌العمل مخاطبان، به‌عنوان پاسخ و فضاهاي معماري به‌عنوان محرك، بستر مناسبي براي بررسي احساس معنوي محيط است. در اين مقاله از طريق مرور ادبيات، ويژگي‌هاي اين احساس شناسايي و سپس از طريق تحليل عاملي، عوامل فضايي مؤثر، دسته بندي مي‌شوند. پس از تهيه پرسشنامه و سنجش روايي از «نسبت روايي لاوشه» و «شاخص روايي محتوايي» براي تعيين پايايي از روش آلفاي كرومباخ استفاده شد. براي تعين حجم نمونه، از طريق روش آسان يا در دسترس تعداد 320 نفر از زائران حرم مطهر امام رضا (ع) در سال 1397 انتخاب‌شده‌اند. يافته ها و نتايج پژوهش نشان مي دهد عوامل مؤثر بر احساس معنوي محيط، در پنج دسته به شرح عوامل عملكردي «مقياس و تناسب ابعادي، رعايت شأن و عملكرد، فضاي سكون، فضاي مكث، حياط هاي وسيع، امكانات رفاهي جانبي و هم‌جواري فضاهاي فرهنگي» و عوامل كالبدي «عظمت مقبره، شكوه داخلي مقبره، تدريج افقي اهميت، سير از ساده به پيچيده در محور عمودي و افقي، شاخص بودن المان مقبره» و عوامل ايده‌اي «ساماندهي ورودي، انتظام سلسله مراتبي فضا، منع شمايل‌نگاري، انطباق محور حركتي بر محور معنايي، ابهام در تسلسل فضا، شاخص بودن نورپردازي و موقعيت عناصر نوراني» و عوامل يكپارچگي شامل «تشابه نسبي فضاهاي پشت سرهم، كل ‌گرايي، همگرايي فرم و تزئينات» و عوامل فناوري، «مسقف بودن موقت حياط، سامانه‌هاي نورپردازي شگفت‌انگيز و شرايط زيست‌محيطي» شناسايي و دسته‌بندي‌شده‌اند.