بررسي روند توسعه دسترسي آزاد در دنيا: نقش سياست‌گذاري، فرهنگ‌سازي و تأمين اعتبار بر آينده جايگاه علمي ايران

هدف: پژوهش‌هاي گذشته نشان داده‌اند كه تعداد مدارك دسترسي آزاد دنيا در حال افزايش‌اند. هرچند سرعت اين پديده در خور توجه است، اما برخي از حاميان علم خواهان سريع‌تر شدن اين روند هستند. يكي از چالش هاي مهم دسترسي آزاد براي كشور، تأمين هزينه‌هاي نسبتاً بالاي آن است و در كنار آن به واسطه تحريم ها پيش‌بيني شيوه هاي پرداخت اين هزينه‌ها نيز اهميت پيدا مي‌كند. پيش‌بيني تمهيدات لازم در اين زمينه از جمله تأمين اعتبار، سياست گذاري و فرهنگ سازي نيازمند آگاهي از سرعت پيشرفت دسترسي آزاد در دنيا است. از همين رو هدف مطالعه حاضر بررسي روند توسعه دسترسي آزاد در دنيا و تأثير آن بر جايگاه علمي ايران در سطح بين الملل و ارائه راهكارهايي در اين زمينه است.روش پژوهش: پژوهش حاضر از نظر هدف، كاربردي و از نظر روش پيمايشي با رويكرد علم‌سنجي انجام‌ شده است. جامعه پژوهش حاضر را داده هاي دسترسي آزاد طلايي 23 سال گذشته تشكيل داده كه از پايگاه استنادي كلاريويت (آي.اس.آي) و اين ‏سايت استخراج ‌شده‌اند.يافته‌ها: بين 10 تا 13 سال آينده غالب مدارك در معتبرترين مجلات دنيا به ‌صورت دسترسي آزاد منتشر خواهند شد؛ اما سرعت رشد اين روند در همه رشته ها يكسان نيست. يافته ها نشان داد كه طي 5 سال اخير، ايران در بين كشورهايي كه كمترين سهم مدارك دسترسي آزاد از كل مداركشان را دارند رتبه 5 دنيا را در اختيار دارد. اين در حالي است كه سهم مدارك دسترسي آزاد در غالب كشورها به ‌سرعت در حال افزايش است. همچنين ناشرين بزرگ نيز به ‌سرعت در حال افزايش سهم مدارك دسترسي آزادشان هستند. يافته ها همچنين نشان داد كه هرچند مجلات با ضريب تأثير بالاتر تعداد مدارك دسترسي آزاد بيشتري منتشر مي كنند؛ اما سهم مدارك دسترسي آزاد از كل مدارك در نشريات با درجه هاي اثرگذاري استنادي مختلف تقريباً بسيار نزديك است.نتيجه‌گيري: آينده دسترسي آزاد از رويكرد حاميان مالي در علم، ناشران و دانشگاه ها و مراكز پژوهش‌هاي متأثر خواهد شد؛ اما قدري ديرتر يا زودتر بخش بزرگي از مقالات به صورت دسترسي آزاد منتشر خواهند شد، مسئله‌اي كه بر آينده جايگاه علمي كشور به ويژه با توجه به ابعاد مالي آن تأثير بسزايي خواهد داشت. توسعه تعاملات علمي بين المللي، توسعه تعاملات با حاميان مالي علم بين الملل، سياست گذاري، فرهنگ سازي و تأمين هزينه ها راه‌حل هاي مواجه با اين پديده هستند. تشكيل كنسريوم پرداخت هزينه پردازش مقالات به صورت واحد در سطح كشور و تشكيل يك كنسريوم كه هم شامل اشتراك پايگاه هاي اطلاعاتي و هم پرداخت هزينه پردازش مقالات باشد از راه حل هايي هستند كه امكان چانه زني با ناشرين را افزايش مي دهند. افزودن صندوق هاي علم و فناوري كشور به اين كنسريوم نيز مجدداً امكان چانه زني را افزايش خواهد داد.