تأثير سطوح مختلف رطوبت خاك بر صفات رشدي، عملكردي و تركيبات اسانس برخي از جمعيت‌هاي آويشن دنايي Thymus daenensis Celak

سابقه و هدف:آويشن دنايي (Thymus daenensis Celak) گونه اي دارويي و معطر است كه در صنايع بهداشتي، دارويي و غذايي كاربرد فراواني دارد. در حال حاضر بخش زيادي از نياز به گياهان دارويي كشور از طريق برداشت از عرصه هاي طبيعي تأمين مي گردد. ازاين‌رو، گسترش كشت اين گونه در اراضي زراعي ضروريست. از آنجا كه سطح وسيعي از اين اراضي در معرض تنش خشكي قرار دارند، اين تحقيق به منظور ارزيابي اثر سطوح مختلف آبياري بر خصوصيات جمعيت هاي مختلف آن در ايستگاه تحقيقات كشاورزي پرديسان قم در شرايط گلخانه انجام شد.مواد و روش‌هااين آزمايش به‌صورت فاكتوريل دو عاملي و در قالب طرح كاملاً تصادفي (CRD) در سه تكرار (هر تكرار 6 گلدان) اجرا شد. فاكتور اول شامل 13 جمعيت آويشن دنايي (12 جمعيت از مناطق مشخص كشور و يك جمعيت ناشناخته) و فاكتور دوم شامل آبياري در 80 درصد (شاهد)، 60 درصد و 40 درصد ظرفيت زراعي خاك (Field Capasity=FC) بود. با توجه به تعريف تيمارهاي آبياري، گلدان‌هاي هر تيمار پس از كاهش 20 درصد از وزن هر گلدان آبياري شدند. بدين منظور گلدان‌ها به صورت روزانه وزن شده و در صورت كمتر بودن وزن آنها از حد معين براي هر تيمار، ميزان آب مورد نياز به هر گلدان اضافه شد. با ظهور اولين نشانه هاي گلدهي، صفات مورفولوژيكي و عملكردي شامل طول اندام هوايي و ريشه، وزن تر و خشك اندام هوايي و ريشه اندازه گيري شد. براي استخراج اسانس از روش تقطير با آب توسط دستگاه طرح كلونجر طبق فارماكوپه بريتانيا براي مدت سه ساعت كه بالاترين بازده استخراج اسانس را دارد، استفاده شد. داده‌هاي جمع‌آوري شده تجزيه واريانس شدند و مقايسه ميانگين‌ها به روش آزمون چند دامنه‌اي دانكن انجام شد. همچنين جمعيت ها در دو شرايط آبياري 80 درصد (شاهد) و 40 درصد ظرفيت زراعي خاك به روش وارد خوشه بندي شدند. كروماتوگرام ها و طيف هاي جرمي اسانس هاي به دست آمده، با استفاده از دستگاه هاي گاز كروماتوگرافي (GC) و گاز كروماتوگرافي متصل به طيف‌سنج جرمي (GC/MS) بدست آمد. سپس با استفاده از شاخص بازداري تركيبات، بررسي طيف هاي جرمي هر تركيب و مقايسه با تركيب هاي استاندارد و استفاده از اطلاعات موجود در كتابخانه دستگاه طيف‌سنج جرمي، تركيب هاي تشكيل دهنده اسانس ها شناسايي شدند. محاسبات كمي (تعيين درصد هر تركيب) به كمك نرم‌افزار دستگاه GC انجام شد.نتايجتجزيه واريانس داده ها نشان داد، بين جمعيت ها و سطوح تنش خشكي براي بيشتر صفات تحت بررسي در سطح احتمال خطاي 1 يا 5 درصد تفاوت معني دار بود. همچنين اثر متقابل تنش خشكي در جمعيت بر تمامي صفات به‌جز وزن خشك اندام هوايي معني‌دار بود. كاهش شديد محتواي نسبي آب با كاهش رطوبت خاك مشهود بود. طول ريشه با كاهش آب در خاك افزايش و در 60 درصد ظرفيت زراعي به حداكثر مقدار رسيد. كاهش رطوبت خاك به 60 درصد ظرفيت زراعي نه تنها ماده خشك توليدي را كاهش نداد، بلكه آن را نسبت به رطوبت 80 درصد ظرفيت زراعي در برخي از جمعيت ها افزايش داد. بيشترين بازده اسانس در آبياري 60 درصد ظرفيت زراعي مشاهده شد. در سطوح آبياري در 80، 60 و 40 درصد ظرفيت زراعي به‌ترتيب جمعيت هاي خرم‌آباد با (1.32)، فريدونشهر با (2.03) و جمعيت ناشناخته با (1.66 درصد) بيشترين بازده اسانس را داشتند. تجزيه‌وتحليل خوشه اي براساس ميانگين كليه صفات در شرايط تنش، جمعيت ها را در سه گروه طبقه‌بندي كرد. گروه اول  از 7 جمعيت تشكيل شد. جمعيت هاي داران، اراك و قره‌چمن در گروه دوم با مقادير متوسط قرار گرفتند. گروه سوم شامل جمعيت هاي ناشناخته، فريدونشهر و مركزي بودند. ميزان تيمول در دو جمعيت خرم‌آباد و قزوين به‌ ترتيب در شرايط تنش ملايم و شرايط نرمال بيش از ساير تيمارها بود. مقادير تيمول در بيشتر جمعيت ها در شرايط تنش شديد كاهش يافت. روند تغييرات كارواكرول ابتدا افزايشي و با تشديد تنش كاهشي شد. نتيجه گيري:در اين تحقيق نوع و درصد تركيبات اسانس تحت تأثير نوع جمعيت و سطح آبياري تغيير كرد. جمعيت هاي آويشن دنايي مانند بيشتر گياهان به شرايط تنش خشكي واكنش فيزيولوژيكي و مورفولوژيكي نشان دادند. با توجه به بازدهي توليد اسانس و درصد تركيبات مهم و مؤثر تيمول و كارواكرول، جمعيت هاي خرم‌آباد، قزوين و فريدونشهر را مي توان به عنوان جمعيت‌هاي برتر در شرايط نرمال و تنش ملايم آبي انتخاب كرد. همچنين با توجه به ثبات نسبي درصد تركيبات تيمول و كارواكرول در شرايط آبياري در 40 درصد ظرفيت زراعي نسبت به شاهد، دو جمعيت قم و اروميه را مي توان براي آزمايش‌هاي بيشتر جهت تحمل به تنش خشكي كانديد كرد.