تبيين ديدگاه عليقلي ‌بن قرچغاي‌خان دربارۀ علم حصولي و علم حضوري، با رويكرد انتقادي

عليقلي‌ بن قرچغاي‌خان، از فيلسوفان عصر صفوي است كه بسياري از آثارش احيا نشده، اما كتاب احياي حكمت كه دربردارندۀ بسياري از آراء فلسفي اوست، تصحيح و چاپ شده است. ازجمله ديدگاههاي ابتكاري اين حكيم، تقسيمبنديها و تفسيرهاي نوآورانه‌‌يي است كه از علم حصولي و علم حضوري ارائه داده است. وي براي بيان ديدگاهش در اينباره، ضمن تقرير نظر حكماي پيشين دربارۀ حقيقت علم، ابتدا پس از توضيح دو قسم علم حقيقي ـ‌يعني علم ذاتي و عرضي‌ـ علم حصولي و حضوري را ذيل علم عرضي ميداند. از يكسو، برخي از دسته‌بنديهايي كه وي دربارۀ علم حصولي و حضوري ارائه داده، در طول تاريخ فلسفۀ اسلامي بيسابقه است، و از سوي ديگر، او حقيقت علم را امري عرضي و زائد بر نفس ناطقه ميداند. درواقع، عليقلي‌خان با تحليلي كه از مسئلۀ اتحاد عاقل به معقول بدست داده، علم را همانند صفتي ميداند كه بر موصوف عارض شده است. بررسي رويكرد وي در چهار مرحله انجام شده است كه عبارتند از: بررسي اقسام مختلف علم حصولي و حضوري، ناتمام‌بودن نخستين دليل وي دربارۀ عرضيت علم حضوري و حصولي، نشان‌دادن كاستي موجود در دليل دوم و سوم، و بيان ناكافي‌بودن ديدگاه وي دربارۀ اتحاد عاقل و معقول. در اين نوشتار، نخست سعي شده تا ديدگاه و ابتكار عليقلي خان در اينباره، بطور دقيق تقرير شود، آنگاه با بهره‌گيري از روش تحليلي‌ـ‌تطبيقي، ديدگاه وي مورد بررسي و نقد قرار گيرد.