متافيزيك كلام‌الهي؛ هستي‌شناسي وحي در منظومۀ كلامي معتزله

در دورۀ ميانه، بعد از توحيد الهي، يكي از مهم‌ترين موضوعات مورد اختلاف فرق اسلامي بحث درباب ماهيت كلام‌الهي بود كه هردوي معتزله و اهل‌حديث آن را صوت و لفظ مي‌دانستند با اين تفاوت كه كلام‌الهي نزد معتزله حادث و مخلوق خدا بود و نزد اهل‌حديث، قديم و غيرمخلوق. پايان اين منازعه نه با منطق عقل و استدلال بلكه با قدرت و زور به محنت قرآن انجاميد. فرجام ايدئولوژيك اين ماجرا، مسائل بسياري را بدون پاسخ باقي گذاشت كه پرداختن به آن راه‌گشاي بسياري از مسائل ديگر خواهد بود. نظريۀ كلام‌الهي نزد معتزله مبتني بر متافيزيك خاصي است كه از رهگذر تبيين نوع رويكرد متافيزيكي به آن، مي‌توان به فهمي بهتر از كلام‌الهي نائل شد اين پژوهش به‌روش توصيفي- تحليلي مي‌كوشد رويكرد متافيزيكي معتزله به كلام‌الهي را درقالب چند مسئله به‌ترتيب منطقي بيان كند كه ماهيت كلام‌الهي چيست؟ آيا امري هستي‌شناختي است يا معرفت‌شناختي و معناشناختي؟ داراي معاني واقعي است؟ امري انساني است يا الهي؟ كلام‌الهي چه نسبتي با تاريخمندي دارد؟ رابطۀ اديان با يكديگر چگونه است؟ به‌طور خلاصه، كلام الهي، فعل گفتاري خداوند است كه به‌لحاظ فاعلي، دو-عامليتي و به لحاظ فعل بودن، چند-عملي است كه از جهت منشأ صدور قصد، الهي و از جهت منشأ صدور لفظ، انسانيْ است و از سه جهت زباني، فلسفي و كلامي، حادث و تاريخمند است و بر مبناي آن، رابطه اديان ابراهيمي، به‌لحاظ ماهوي، استقلالي است.