بررسي شاخص هاي عملكرد در پروژه هاي آبياري باراني اجرا شده با يارانه دولتي در دشت ملكان

زمينه و هدف: روش هاي مرسوم آبياري سنتي پاسخگوي نيازهاي روزافزون بشر به آب نبوده و توسعه سيستم هاي آبياري نوين روز به روز در حال افزايش است بطوري كه سالانه مبالغ زيادي در كشورها به عنوان يارانه دولتي صرف پروژه هاي آبياري تحت فشار مي گردد. لذا ارزيابي مزرعه اي سيستم هاي آبياري باراني براي نمايان كردن نقاط ضعف و ارائه راهكارهاي موثر براي بهبود عملكرد آنها از جنبه هاي مختلف ضروري است. هدف از اين پژوهش، بررسي شاخص هاي عملكرد سيستم هاي آبياري باراني كلاسيك ثابت با آبپاش متحرك اجرا شده با يارانه دولتي در دشت ملكان از حوضه آبريز درياچه اروميه در شمال غرب ايران است. روش پژوهش: به منظور ارزيابي سامانه هاي آبياري اجرا شده در دشت ملكان تعداد هفت مزرعه از طرح هاي اجرا شده با يارانه دولتي توسط مديريت آب وخاك سازمان جهادكشاورزي استان آذربايجانشرقي به طور تصادفي و با شرايط متفاوت مكاني، الگوي كشت، سال اجرا و نوع و فاصله آبپاش ها انتخاب شدند. شاخص هاي ارزيابي فني شامل راندمان پتانسيل ربع پايين (PELQ)، راندمان كاربرد ربع پايين (AELQ)، ضريب يكنواختي كريستين سن (CU) و يكنواختي توزيع (DU) بود. جهت ارزيابي سامانه آبياري باراني كلاسيك ثابت يكسري قوطي به قطر 14 و ارتفاع 9.5 سانتي متر در فاصله بين سه آبپاش متوالي در شبكه مربعي 3*3 چيده شد. اندازه گيري دبي آبپاش با روش حجمي انجام يافت. جهت ثبت فشار در آبپاش در حال كار، در شيرخودكار بعدي، رايزر با يك فشارسنج نصب و فشار بصورت لحظه اي اندازه گيري شد. فشار حداكثر و حداقـل سيستم با جابجايي رايزر داراي فشارسنج در مزارع و قرائت فشار داخل ايستگاه پمپاژ اندازه گيري شد. در نهايت شاخص هاي ارزيابي با استفاده از روابط مربوط به هريك محاسبه و با مقادير استاندارد پيشنهادي مقايسه گرديد. يافته ها: تغييرات فشار شبكه آبياري كه بايد كمتر از ٢٠ درصد باشد، در هيچكدام از مزارع در محدوده مجاز قرار ندارد با اينكه مزرعه P3 با 22 درصد تغييرات فشار، داراي شرايط بهتري است. علت اصلي انحراف متوسط دبي خروجي آبپاش ها از مقدار قيد شده در كاتالوگ آنها نيز مربوط به اين مطلب است. از لحاظ تغييرات فشار زياد كه بيانگر عدم رعايت مباني هيدروليكي در طراحي سيستم، اجراي نادرست و يا بهره برداري نامطلوب است، مزرعه P1 بدترين و P3 بهترين شرايط را دارد. مقادير ضريب يكنواختي كريستيانسن و يكنواختي توزيع آب (CU و DU) در همه بلوك ها بجز P1 كمتر از مقادير پيشنهادي مريام و كلر (0.67≤≥DU 0.80 و 0.81≤CU≤0.87) مي‌باشد. بيشترين مقدار CU و DU مربوط به بلوك P1 بترتيب با 82.39 و 73.29 درصد و كمترين آنها مربوط به بلوك هاي P4 و P7 به ترتيب با 55.43 و 39.70 درصد مي‌باشد. مقادير PELQ و AELQ در همه مزارع با هم برابرند كه نشان از آبياري ناقص قسمتي از اراضي دارد. بيش ترين مقدار اين شاخص ها نيز مربوط به بلوك P1 با مقدار 63.31 درصد و كم ترين آن ها مربوط به P7 با 37.66 درصد است. نتايج: ارزيابي سامانه هاي آبياري باراني دشت ملكان كه با يارانه دولتي اجرا شده بودند نشان داد كه اين سيستم ها در وضعيت عملكرد مناسبي قرار ندارند. محاسبات بيانگر مقادير ارزيابي كمتر از مقادير توصيه شده در كليه سامانه ها بود. يكنواختي توزيع آب پايين منجر شده است در بعضي از سيستم ها ضمن وجود نفوذ عمقي بالا، كفايت آبياري نيز پايين باشد. مهم ترين دليل كاهش شاخص هاي ارزيابي در سه بخش طراحي، اجرا و بهره برداري شامل فشار پايين پمپ ها، عمود نبودن رايزر ها، وجود نشتي در شيرآلات، استفاده از آبپاش هاي غيرمجاز، خراب و فرسوده و عدم رعايت دور و ساعت آبياري تشخيص داده شد و راهكارهايي از قبيل اصلاح برنامه آبياري، تقويت پمپ ها و تعمير و تعويض اتصالات و آبپاش هاي معيوب جهت بهبود عملكرد هر سامانه آبياري به تفكيك بيان شد تا در موارد مشابه مورد استفاده قرار گيرد.