ارزيابي وضعيت فيزيكي خاك با استفاده از شاخص‌هاي كيفيت خاك به روش تجزيه به مؤلفه‌هاي اصلي در دشت سنجابي استان كرمانشاه

زمينه و هدف: فشردگي خاك از بدترين نشانه‌هاي فروپاشي فيزيكي خاك است كه اثرهاي گسترده‌اي در كاهش كيفيت فيزيكي آن دارد. از سوي ديگر، پارامترهايي مانند پايداري خاكدانه، جرم مخصوص ظاهري، هدايت هيدروليكي و تخلخل كه از مهم‌ترين نشانگر‌هاي كيفيت فيزيكي خاك هستند، به دليل شرايط محيطي مناطق خشك و نيمه‌خشك معمولا نسبت به مديريت نامناسب آسيب‌پذيرترند. در دهه‌هاي اخير و به دليل هماهنگ نشدن با تكنولوژي نوين، كشاورزان براي افزايش توليد به كاربرد بي‌رويه ماشين و مواد شيميايي كشاورزي در زمين روي آورده‌اند. از پيامدهاي مديريت نامناسب زمين فشردگي لايه زيرين عمق شخم است كه در سال‌هاي اخير تقريبا در هر جايي از زمين‌هاي استان كرمانشاه ديده مي‌شود. اين مطالعه به عنوان يك گام اوليه در بررسي اين مشكل انجام شد. روش پژوهش: دشت سنجابي كرمانشاه به وسعت حدود 67000 هكتار به‌عنوان منطقه مطالعاتي در‌نظر گرفته شد. تعداد 102 نقطه به روش سيستماتيك ساده مشخص شد. نمونه‌هاي دست‌خورده از دو لايه سطحي و لايه فشرده زيرين، و نمونه‌هاي دست‌نخورده با استوانه‌هاي فلزي از لايه فشرده زيرين برداشته شد. پس از انجام آزمايش‌هاي فيزيكي و شيميايي خاك، پايداري خاكدانه‌ها در دو حالت خشك و تر بررسي شد. تجزيه و تحليل آماري با استفاده از نرم‌افزار آماري SPSS تعيين شد. ضريب همبستگي به روش پيرسون همراه با آزمون همبستگي به‌دست آمد. شاخص‌هاي كيفيت تجمعي (IQI) و كيفيت نمورو (NQI) در دو مجموعه كل داده‌ها (TDS) و حداقل داده‌ها (MDS) از طريق روش تجزيه به مؤلفه‌هاي اصلي (PCA) به‌دست آمد. سپس پهنه‌بندي شاخص‌هاي كيفيت خاك جهت ارزيابي مكاني كيفيت خاك به روش كريجينگ انجام شد. يافته‌ها: در لايه سطحي و لايه فشرده زيرين به ترتيب 10 و 8 مؤلفه اصلي توانستند 85.02 و 80.18 درصد كل واريانس را برآورد كنند. ضريب همبستگي IQI كل داده‌ها با حداقل داده در لايه سطحي و لايه فشرده زيرين به‌ترتيب 0.76 و 0.61 و براي شاخص نمورو 0.72 و 0.58 به‌دست آمد. برتمامي شاخص‌هاي كيفيت خاك در دو مجموعه حداقل و كل داده ها در دو لايه سطحي خاك و لايه فشرده زيرين مدل كروي برازش داده شد و همبستگي مكاني قوي نشان دادند. قسمت‌هاي شمال تا شمال‌غرب و هم‌چنين شمال‌شرق منطقه داراي خاك با كيفيت بالاتر بود. ديگر قسمت‌هاي منطقه به دليل خاكورزي زياد، كاهش ماده آلي، كاهش پايداري خاكدانه‌ها و به‌دنبال آن افزايش تراكم و جرم مخصوص ظاهري داراي خاك با كيفيت كم تا متوسط بودند. نتايج: به‌طور كلي سرشت خاك به دليل اثر قاطع مواد مادري موجب گونه‌اي يكنواختي شده كه در بافت، آهكي بودن و كاني‌شناسي بخش رس آشكار بود. عمليات كشاورزي پيوسته و فشرده به اين يكنواختي دامن زده است. در نواحي با مقادير رس بالا در لايه سطحي خاك به‌دليل هم‌آوري رس و ماده آلي و در پي آن افزايش پايداري خاكدانه‌ها، كيفيت خاك مناسب‌تر بود. و اما در لايه فشرده زيرين كشت‌و‌كار مداوم در منطقه به‌دليل مقادير كم كربن آلي و مقادير بالاي رس صرفأ باعث تراكم هر‌چه بيش‌تر خاك شده است. نتايج مطالعات همبستگي نشان داد كه در دو لايه سطحي و لايه فشرده زيرين مي‌توان MDS را با اطمينان قابل قبولي به جايTDS در بررسي كيفيت خاك به كار برد. اين اطمينان در لايه فشرده زيرين كمتر بود كه دليل آن تخريب بيش ‌از‌ حد ساختمان خاك در نتيجه تراكم و يك‌دست شدن آن است.