محدوديت عملكرد فرايند ارتقاء واكه /ɑ/ قبل از خيشومي‌ها در زبان فارسي

هدف از نگارش اين مقاله بررسي فرايند ارتقاء واكه قبل از خيشومي‌ها در واژه‌هايي است كه با وجود برخورداري از بافت واجي متناسب، بدون انجام اين فرايند تلفظ مي‌شوند. بدين منظور، 110 واژه رايج از زبان فارسي داراي بافت واجي لازم، انتخاب و از 150 گويشور فارسي‌زبان خواسته شد تا اين واژه‌ها را به سبك غيررسمي تلفظ كنند. پس از ثبت و واج‌نگاري تلفظ گويشوران، تغييرات واجي و چگونگي عمل‌كردن فرايند مورد نظر بررسي شد. اين كه چرا يك فرايند واجي در بافت‌هاي مشابه گاهي عمل مي‌كند و گاهي عمل نمي‌كند، ضروري مي‌نمايد تا با انجام پژوهشي مشخص شود كه اين فرايند تحت تأثير چه موانع يا عواملي بوده‌است. اجراي اين پژوهش به روش پيمايشي و ميداني و سپس تحليل محتواي كيفي انجام شد و يافته‌ها نشان داد كه فرايند ارتقاء واكه قبل از خيشومي‌ها عمدتاً در مقوله‌هاي بسته و واژه‌هايي عمل‌كرده كه از گذشته در زبان بوده‌ و با افراشته شدنِ واكۀ افتاده تلفظ مي‌شده‌اند. استناد به ملاحظات تاريخي حاكي از توقف اين فرايند است و به همين خاطر واژه‌هاي جديد را شامل نمي‌شود، اما عوامل ديگري سبب شده تا در صورت وجود بافت متناسب در بسياري واژه‌هاي قديمي‌تر نيز افراشتگي واكه عمل نكند. اين عوامل عبارتند از: 1. بافت ايجاد شده مربوط به دو تكواژ باشد. 2. كلمه مورد نظر وام‌واژه باشد. 3. اسامي خاص. 4. بافتي كه در آن، عمل كردن يك فرايند واجي ديگر باعث مجاورت واكۀ پسين افتاده با خيشومي شده باشد. 5. وجود بافت متناسب در مقوله‌هاي باز و حوزه‌هاي نوين آموزشي و فناوري.