بازشناسي شهر اسلامي دينور: تصويري از يك شهر فرهنگي

شهر دينور از مراكز استان ماه‌الكوفه و مناطق فرهنگي جهان اسلام در قرون نخستين اسلامي بوده و در قرن چهارم هجري‌قمري با قدرت يافتن حكومت‌هاي محلي، ارتقاي سياسي يافته است. «آل‌حسنويه» آن‌را به تختگاهي خود برگزيده، اما درپي موضوعات خرد و كلان سده‌هاي بعد، روند نزولي را طي كرده و در قرن 13هـ.ق. به ويرانه‌اي بدل مي‌شود، و امروزه تنها نامي از اين ديار باقي‌مانده است. بازشناسي دوران شكوفايي شهر دينور و چگونگي حيات شهري آن مسألۀ اصلي پژوهش است كه با روش توصيفي- تحليلي و با مطالعۀ منابع تاريخي و ارزيابي و بررسي يافته‌هاي باستان‌شناسي انجام مي‌شود. پژوهش حاضر در پي پاسخ‌گويي به اين پرسش‌ها است: 1- رشد و شكوفايي شهر دينور از چه دوره‌اي آغاز شده و تا چه زماني تداوم داشته است؟ 2- وضعيت اجتماعي و اقتصادي شهر دينور در زمان شكوفايي، چگونه بوده است؟ و فرضيات طرح شده عبارتنداز: 1- پس از ظهور اسلام، استقرارگاه دينور و زمين‌هاي كشاورزي پيرامون آن، زمينه‌هاي شكل‌گيري شهري فرهنگي را فراهم‌ساخته كه قريب پنج‌قرن در اوج شكوفايي بوده است. 2- جامعۀ شهري دينور، در زمان شكوفايي، گروه‌هاي اجتماعي و فرهنگي متنوعي را در خود جاي داده و اقتصاد آن برپايۀ كشاورزي و فعاليت‌هاي اقتصادي مكمل توسعه يافته است. بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه حيات شهري دينور تا عصر صفوي ادامه يافته، اما شكوفايي فكري و فرهنگي آن به قرون نخستين اسلامي محدود مي‌شود. دورۀ درخشاني كه با حضور نخبگان علمي و مذهبي، فضاي روشن فكري و تنوع فرهنگي تعريف مي‌شود. اين شكوفايي برپايۀ روند رشد انديشه‌هاي اسلامي در قرون نخستين، درون‌داشت‌هاي محيطي، رونق كشاورزي و دامداري و حضور صنعتگران و بازرگانان شكل‌گرفته، اما از حدود قرن پنجم هجري‌قمري با ناآرامي‌هاي سياسي ناشي از حضور دولت‌هاي محلي، توسعۀ اقطاع‌داري، دوري از مراكز حكومتي و راه‌هاي تجاري، زلزله، تغيير مراكز فرهنگي و مهاجرت انديشمندان پايان يافته است.