سخن دستور گريزِ مؤثر در تاريخ جهانگشاي جويني

كتاب تاريخ جهانگشاي جويني (658 ق)، از مهمترين كتب تاريخي دورۀ مغول است كه شايد بتوان آن را از نظر زمان، مرتبه و ارزش تاريخي و ادبي بر ديگر آثار مشابه متقدّم دانست. از جمله علل اصلي اين برتري را بي‌شك، مي‌بايد در ادبيّت متن بررسي كرد. ادبيّت متن به عوامل گوناگوني وابسته است كه از جملۀ آنها مي‌توان به نظم هنري (ساختِ نحويِ دستورگريز) اشاره كرد. نظم هنري، با نظم پايه (ساختِ نحويِ دستورمند)، متفاوت است. نظم نحوي دستورگريز، به كيفيت زيباشناختي در نحو سخن اختصاص دارد كه در فرآيند هنري‌شدن سخن و شكل‌گيريِ ادبيّت آن نقش مهمي را ايفا مي‌كند. اين دستورگريزي هنري، از رهگذر فرايند هنجارگريزي نحوي شكل مي‌گيرد و مبتني بر چهار اصلِ جابه‌جايي، جانشيني، كاهش و افزايش است. اين پژوهش با هدف شناخت هرچه بيشتر و بهتر ويژگي‌هاي نثر فني و با بررسي چهار اصل مذكور در كتاب تاريخ‌جهانگشا به اين نتايج دست يافت كه هنجارگريزي نحوي، گرچه سبب دستورگريزي شده، باعث برجستگي سخن و تأثير زيباشناختي آن شده ‌است. همچنين نتيجۀ اين بررسي نشان از آن دارد كه عطاملك ‌جويني در اين دستوري‌گريزي مؤثر در كتاب تاريخ‌جهانگشا، از اصلِ «افزايش»، در قالب جملات معترضه، به‌وجهي هنرمندانه‌تر بهره‌ برده و آن را به يك ويژگي برجستۀ سبكي و رفتار ويژۀ زباني بدل كرده است.